همه از بهر تو سرگشتـه و فـرمـانبردار *** شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

سخنى در مورد تسبيح موجودات

در بخش پيش ، در تفسير آيه سيزدهم وعده داديم كه درباره تسبيح «رعد» سخن بگوييم. علت اين كه توضيح اين قسمت را به اين بخش موكول كرديم، اين است كه خواستيم دو مسأله (سجده موجودات و تسبيح آنها) را يك جا بررسى كنيم.

درباره «تسبيح موجودات جهان» ـ اعم از جاندار و نبات و جماد ـ نظرهاى گوناگونى گفته شده است و ما تمام آنها را در كتاب قرآن و معارف عقلى ـ كه تفسيرى بر سوره حديد است ـ آورده ايم و از ميان آنها يك نظر را برگزيده ايم كه با ظاهر آيات قرآن و دلايل فلسفى كاملاً تطبيق مى كند.

حاصل آن اين است كه، وجود و هستى در هر مقام و مرتبه اى با علم و شعور و درك و آگاهى، ملازم و توأم است و هر چيزى كه سهمى از وجود و هستى دارد، به همان اندازه از علم و شعور سهمى خواهد داشت و دلايل فلسفى اين نظر را كاملاً تأييد مى كند و پايه برهان فلسفى آن را دو چيز تشكيل مى دهد:

1. در جهان هستى آن چه اصيل و سرچشمه آثار و كمالات است «وجود» است. هر نوع فيض معنوى و مادى از آن اوست. اگر در جهان، علم و ادراكى، قدرت و نيرويى، حيات و زندگيى هست همگى در پرتو وجود و هستى اشياست و اگر وجود از ميان برود همه اين جنب و جوش ها، تلاش ها و حركت ها به خاموشى مى گرايد.

2. براى وجود در تمام مراحل هستى از واجب و ممكن، از مجرد و مادى، از عرض و جوهر، يك حقيقت بيش نيست و حقيقت وجود اگر چه براى ما روشن