نيست; ولى ما به آن حقيقت با يك رشته مفاهيم ذهنى اشاره مى كنيم و مى گويم وجود، عدم و نيستى را طرد مى كند و به هر چيزى حقيقت و عينيت مى بخشد.

بنابراين هر كجا از وجود سراغى داشته باشيم اين دو صفت (طرد عدم; تشكيل دهنده حقيقت خارجى) را در آن جا مى يابيم; از اين جهت مى گوييم وجود در تمام مراحل يك حقيقت بيش ندارد به گواه اين كه در تمام مراحل دو اثر ياد شده را، كه حقيقت آنها نيز يكى است، دارد.

روى اين بيان، كه وجود را منبع تمام كمالات بدانيم و براى آن يك حقيقت بيش قائل نشويم، بايد چنين نتيجه بگيريم: هرگاه وجود در مرتبه اى از مراتب هستى مانند موجودات جاندار، داراى اثرى (علم و ادراك) گرديد، حتماً بايد اين اثر در تمام مراحل وجود نسبت به سهمى كه از وجود دارد، محقق باشد و در غير اين صورت، يا بايد سرچشمه كمالات وجود نباشد و يا اين كه براى وجود، حقايق متباين تصور كنيم و حقيقت آن را در مرتبه جاندار، با آن چه در مراتب گياه و معدن است، مغاير و مباين بدانيم; زيرا معنا ندارد يك حقيقت در مرتبه اى داراى اثرى باشد و در مرتبه ديگر فاقد آن.

به عبارت ديگر، هرگاه وجود داراى حقايق مختلف و متباين بود، جا داشت كه در نقطه اى واجد اثرى باشد و در نقطه ديگر نشانه اى از آن نباشد، ولى هرگاه براى آن يك حقيقت بيش نباشد و تفاوت مصاديق آن، بر اساس شدت و ضعف مراتب باشد در اين صورت، معنا ندارد يك حقيقت در مرحله اى، داراى اثرى باشد و در مرتبه ديگر نباشد.

اين خلاصه برهان فلسفى است كه مرحوم صدرالمتألهين در اسفار در مو[1]ارد مختلفى در مورد آن بحث و گفتگو نموده است و ظواهر آيات قرآن اين حقيقت را