كه شرح وبسط آن نياز به طرح يك رشته مبانى و اصولى دارد كه در مكتب وى محقق ومحرز است. لذا از ذكر آن خوددارى كرده وعلاقمندان را به كتاب گرانسنگ خود وى ارجاع مى دهيم.[1]

3. براى زمان ريشه اى جز طبيعت متحول نيست

صدراى شيرازى علاوه بر دو برهان پيش، برهان سومى اقامه كرده كه آشنايى با آن، ما را به حقيقت حركت در جوهر ونتايج درخشان آن آشنا مى سازد. دو برهان پيشين، بيش از اين اثبات نمى كند كه هر كجا تحركى در ظواهر و صفات مشهودى باشد گواه بى قرارى در جوهر اشيا نيز هست، و از اين رهگذر، به طور اجمال ثابت مى شود كه دو نوع تحول داريم: تحول در اعراض وصفات، و تحول در ذات وذاتيات.

ثبوت حركت جوهرى، در اين حد، هر چند مهم وقابل توجه است، ولى آنچه را كه مرحوم صدرالمتألهين خواهان آن است، ثابت نمى كند. چه، او مدعى است كه مجموع جهان ماده، در هر لحظه اى، در حال تغيير و دگرگونى وبى ثباتى و بى قرارى است، و هر ذره اى از ذرات جهان، در هر دم، وجودى نو و هويت تازه اى دارد، و اين «نوپديدى» در تمام ذرات وجود جهان رخنه نموده و بر همه حاكم است. تو گويى جهان بسان رودخانه اى است كه از نقطه اى مى جوشد و به نقطه اى ديگر مى ريزد وهرگز نبايد فريب سكون وسكوت ظاهرى را كه بر جهان حكمفرما است خورد وطبايع اشيا را ثابت و برقرار انگاشت. زيرا اين سكون و سكوت، پندارى بيش نيست، و همچون