بايستى موضوع باقى بماند ولى در فرض حركت در جوهر، متحرك وموضوع نابود گرديده، وچيزى از گذشته باقى نمى ماند و ارتباط از هم مى گسلد، حركت در جوهر را انكار مى كردند.

اكنون ببينيم كه صدراى شيرازى، قهرمان نظريه حركت جوهرى، چگونه مشكل فوق را حل مى كند؟

17. حافظ وحدت، اتصال و پيوستگى اجزاى حركت است

صدرالمتألهين، با ابتكارى كه در تبيين حقيقت حركت در جوهر دارد، پيروزمندانه از پاسخ اين اشكال برآمده است. فشرده گفتار او را مى آوريم:

نخست بايد ديد كه نسبت حركت به «مقوله» و «بستر» حركت چيست مثلاً بايد ديد در ميوه اى مانند خرما كه رو به سياهى مى رود و به اصطلاح حركت خود را در «كيف» آغاز مى كند، موقعيت حركت نسبت به «سياهى» كه بستر حركت، و جهت تكامل جسم در آن قسمت است، چيست؟

در اينجا آيا دو چيز داريم: چيزى به نام «حركت» و چيز ديگرى به نام «سياهى»، وحركت وسياهى از قبيل لازم و ملزوم وعارض و معروض يكديگرند؟ يا اينكه نسبت اين دو با هم، نسبت نمود شىء است به خود آن شىء، نسبت وجود شىء است به خود آن، ونسبت وجود شىء است به خاصيت آن؟

در گذشته يادآور شديم [1] كه حركت جز نحوه وجود خود شىء، چيز ديگرى نيست، مثلاً سياهى دو جور مى تواند ظاهر شود: يك بار به صورت