ثمرات اصل دوم:عدل

3

اراده خدا ومعاصى بندگان

مسأله گستردگى اراده خدا نسبت به معاصى بندگان، مورد مناقشه معتزله واشاعره است. گروه نخست به خدا از ديدگاه تنزيه ـ كه بايد او را از هر نوع كار قبيح پيراسته ساخت ـ مى نگرند، از اين جهت مى گويند: معاصى بندگان وخلافكاريهاى آنان در قلمرو اراده خدا قرار نمى گيرد وبر آنها تعلق نمى پذيرد، زيرا نهى بندگان وبازدارى آنها از يك كار، از يك طرف، آنگاه خواستن آن از راه اراده تكوينى از طرف ديگر، كارى زشت وناپسند است كه هرگز از جميل مطلق سر نميزند وبه عبارت ديگر آن كس كه كار قبيح را بخواهد ولو به صورت صدور از ديگران، كار قبيحى را مرتكب مى شود.

درحالى كه گروه دوم (اشاعره) به خدا از ديده تعظيم مى نگرند ومى گويند: چگونه ميشود كارى در جهان هستى صورت بگيرد كه متعلق اراده او نباشد؟ واحياناً مسأله را از ديده توحيد مطالعه ميكنند ومى گويند: مقتضاى توحيد درخالقيت اين است كه افعال بندگان در قلمرو اراده او باشد وگرنه خالق ديگرى وجود خواهد داشت ودر اين صورت مسأله توحيد در خالقيت آسيب ديده و ثنويت در خلقت پيش مى آيد.

البته اين مطلب بايد به گونه اى بيان شود كه مايه جبر نشود وما اين را بعداً توضيح ميدهيم.

تفتازانى در شرح مقاصد نقل مى كند كه قاضى عبد الجبار (م415) وارد خانه