ميزان خوبى و بدى افعال چيست؟

در گذشته ياد آور شديم كه در اين مورد معيار هاى سه گانه، بلكه بيشتر مطرح گرديده، در حالى كه هيچيك از آنها نمى تواند معيار باشد، زيرا آنها بر فرض صحّت، تنها در افعال انسان مى تواند صادق باشد، در حالى كه موضوع بحث، گسترده تر از افعال انسان است، و افعال خدا را نيز دربر مى گيرد.

قائلان به حسن و قبح عقلى، براى داورى عقل در خوبيها و بديها، ملاكهاى مختلفى را ياد آور شده اند كه ما در بحثهاى مربوط به حسن و قبح، آنها را ذكر كردهايم، از آنجا كه بحث ما در باره اين مسأله گذرا است، و غرض تبيين نظر اشاعره است، ناچاريم ملاك واقعى را به صورت فشرده باز گو كنيم و آن اينكه:

در آدمى دو نوع كشش درونى وجود دارد، يكى تمايلات حيوانى كه افراط در اِعمال آن، مايه سقوط انسان مى گردد، ديگرى تمايلات روحانى است كه مايه تعالى و تكامل روح اوست، مثلا تمايلات جنسى و اشباع غريزه خشم و ديگر تمايلات، همگى جنبه حيوانى و بهيمى دارد واز نظر تشكيل شخصيت انسان، بخش مادّى يا جنبه ملكى او را تشكيل مى دهد، از اين جهت، بايد به مقدار ضرورت از آنها بهره گرفت،و در حقيقت، در حالى كه ميل به عدل و داد، ايثار، جانبازى در راه حق و حقيقت وديگر خصال نيك، بسان پاى بند بودن به عهد و پيمان وپاسخ نيكى را به نيكى گفتن و مانند آنها، يك رشته كششهاى باطنى است كه قسمت روحانى و ملكوتى انسان را تشكيل مى دهد.

بنابر اين، هر انسانى در درون خود، دو نوع تمايل و دو نوع خواست را احساس مى كند، خواسته هايى كه اگر به صورت معقول اجابت شود، مايه تكامل و تعالى بوده و انسان زمينى را به درجه والايى مى رساند.