كلام نفسى با اختلاف زمانها ودگرگونى شرائط زمانى ومكانى دگرگون نمى شود ودر ميان همه اقوام يكسان ويك نواخت است، در حالى كه كلام لفظى، درست بر خلاف آنست وكلام نفسى غير از علم است[1].

در حالى كه كلام نفسى از نظريات معروف شيخ ابوالحسن اشعرى است، ولى در دو كتاب معروف او به نام«بدايه» و«لمع» اثرى از اين نظريه نيست وشايد او اين نظريه را در ديگر كتابهاى خود مطرح كرده ودست به دست به شاگردان او رسيده است.

در اينجا دو مطلب را بايد به دقت بررسى كرد:

1ـ مقصود از كلام نفسى چيست؟

2ـ بر فرض پذيرفتن چنين كلامى، آيا آن غير از علم واراده است؟

اينك ما هر دو را مورد بحث وبررسى قرار مى دهيم:

مقصود از كلام نفسى چيست؟

اشاعره، در توضيح كلام نفسى بيش از حد دست وپا زده اند تا آن را به نوعى تشريح وتبيين كنند، يكى از افرادى كه به توضيح كلام نفسى پرداخته وديگران نيز سايه به سايه او رفته وبه همان ترتيب توضيح داده اند، ابوالفتح محمد بن عبدالكريم شهرستانى در كتاب«نهاية الاقدام» است، ما كلام نامبرده را به صورت فشرده ترجمه كرده وسپس به كسانى كه از پى او رفته اند وكلام نفسى را به همان نحو تبيين كردهاند، اشاره مى كنيم. وى مى گويد:

«انسان خردمند، هر گاه به وجدان ودرون خود مراجعه كند، در نفس خود