6ـ ابن الخطيب ونظريه كسب

ابن الخطيب، در برابر خروج از تنگناى جبر، براى عبد قدرتى قائل شده ولى قدرت او را شأنى وقدرت خدا را فعلى مى داند ومى گويد، اگر قدرت خدا نبود، قدرت انسان كار ساز بود[1].

اين نظريه، جز تلاشى بيهوده، چيز ديگرى نيست واز نظر ارزش، به سان چنگ انداختن انسان غريق، به خس وخاشاك روى آب است، زيرا قدرتى كه در فعل، بى اثر است چگونه مى تواند مسؤوليت آفرين باشد؟ از اين گذشته چگونه مى توان قدرت انسان را مغلوب قدرت خدا دانست، در حالى كه قدرت او در طول قدرت خداست؟

مجموع اين تلاشها پيرامون توضيح نظريه كسب، بيهوده بودن آن را ثابت ميكند ومى رساند كه اگر خدا خالق مستقيم همه چيزها است، ديگر براى كسب انسان، مقام وموقعيتى باقى نمى ماند. از اين جهت، در ميان متكلمان، معروف است: سه چيز در علم كلام از مبهمات است، كه هنوز مفهوم صحيحى براى خود نيافته است، يكى كسب اشعرى، دوم احوال ابوهاشم، سوم طفره نظّام. وشاعر در اين مورد چنين مى گويد:

مما يقال ولا حقيقة عنده *** معقولة تدنو إلى الافهام

الكسب عند الاشعري والحال *** عند البهشمي وطفرة النظام

از جمله چيزهايى كه گفته مى شود ومفهوم صحيحى در اذهان ندارد، كسب اشعرى واحوال بهشمى(ابوهاشم) وطفره نظّام است.