مى كند، ولى با تمام تلاشى كه غزالى وتفتازانى انجام داده اند، چيز جديدى جز آنچه كه شيخ اشعرى روز نخست گفته است، نياورده اند ونتيجه اين شده است كه فعل، با تمام خصوصيات وعناوين خود، مخلوق خداست وانسان نقشى جز اين ندارد كه به هنگام حدوث قدرت واراده، فورا دستى از غيب بيرون مى آيد وكار را صورت مى دهد، وى، همين را جهتى جدا گانه غير از جهت موجود در جانب خدا مى انديشد. ما فرض مى كنيم كه در اينجا دو جهت وجود دارد، ولى جهت دوم، براى انسان، هيچ نوع نقشى ثابت نمى كند، تو گويى، مثل انسان نسبت به فعل خود، مثل نزول باران است در بيابان، به هنگام سخن گفتن او، همان طورى كه نزول باران نمى تواند منتسب به انسان باشد، هر چند سخن گفتن او با نزول باران همزمان باشد، همچنين نمى توان فعل او را به او نسبت داد، زيرا در اين مورد، او مبدء كارى نبوده جز اينكه به هنگام اراده وحدوث قدرت در او، خدا فعل را آفريد. آيا با اين وضع، مى توان او را مسؤل دانست، يا جريان از مقوله گفتار شاعر است كه ميگويد:

گنه كرد در بلخ آهنگرى *** به ششتر زدند گردن مسگرى!

3ـ تفتازانى(م/791) ونظريه كسب

تفتازانى با تلاش زيادى كه در تفسير كسب انجام داده است، چيز جديدى بربيان غزالى نيفزوده است، با اين تفاوت كه صريحا اقرار مى كند كه:«بيان مادرباره رابطه فعل انسان به خودش وخدا نارساست ورابطه فعل انسان به خدا، رابطه خلق وايجاد است، ودر عين حال، رابطه اى با خودش دارد، زيرا فرض ايناست كه او از قدرت واختيار برخوردار است، ولى معنى كسب اين است كه: هرگاه انسان قدرت واراده خود را به فعل متوجه كرد، خالقيت خدا صورت