از آيات قرآن بر مى‌آيد كه خداوند، برخى انسان‌ها را در قيامت پاك مى‌كند و به برخى ديگر، بدين روى كه پيمان را شكسته‌اند و كتاب آسمانى را كتمان كرده‌اند، نمى‌نگرد و آنان را پاك نمى‌كند (آل عمران/ 77؛ بقره/ 74) اين نشان مى‌دهد كه تزكيه- يا كمال‌يابى روح آدمى- در جهان آخرت هست؛ ولى برخى كسان از آن محروم‌اند. در پاره‌اى آيات ديگر آمده است كه خداوند، مؤمنين را در جهان آخرت با ايمانشان به سوى بهشت راه مى‌نمايد (يونس/ 9) و در راهى مستقيم به سوى خود مى‌برد (نساء/ 175) و ستمگران و كافران را به دوزخ مى‌اندازد (صافّات/ 22 و 23) و مشمول آمرزش خويش نمى‌كند و به راهى جز جاودانگى (خلود) در دوزخ نمى‌برد (نساء/ 169- 167). اين آيات گواهى مى‌دهند كه سير تكاملى انسان در قيامت ادامه دارد و از آن سو، حركت برخى انسان‌ها به سوى پستى و زشتى دوام مى‌يابد. بسيارى از مؤمنان گناهكار، در مواقف قيامت، از گذر رحمت و مغفرت خدايى و شفاعت اولياى الهى، از گناهان مى‌پيرايند. بنابر برخى روايات، گروهى از مؤمنان كه در رنج و عذاب‌اند، هنگام برپايى رستاخيز با شفاعت اولياى الهى رهايى مى‌يابند و به بهشت مى‌روند. سير تكاملى مؤمنان در بهشت نيز ادامه دارد و آنان با برخوردارى از نعمت‌هاى بهشتى و عنايات الهى، پيوسته به كمال مى‌رسند.

در يك بيان كلى عواملى كه مؤمنين در برزخ و قيامت پشت سر مى‌گذارند موجب پاك شدن آنها از نواقص و عيوب است و با پاك شدن از گناهان و نواقص شايسته ورود در بهشت و جوار خداى متعال و اولياى الهى مى‌گردند. از اين روى هر اندازه در حيات دنيا با مجاهدات شرعى از نواقص و عيوب پاك گردند، حركت تكاملى آنان در جهان آخرت با درد و رنج كمترى همراه خواهد بود (معاد، بازگشت به سوى خدا، 2/ 172- 157؛ پيام قرآن‌، 6/ 366- 363).

***

تكثّر قرائت دينى‌

برداشت‌هاى مختلف از متون دينى از لوازم نسبيّت معرفت است. مراد از «دين» در نظريه تكثّر قرائت، متون مقدّس دينى است و مراد از «قرائت‌ها» تفسيرها و