اَخْتَري‌، مصلح‌الدين‌ مصطفى‌بن‌ شمس‌الدين‌احمد(د ح‌968ق‌/ 1561م‌)، فقيه‌ و لغت‌ شناس‌ ترك‌. وي‌ در قره‌ حصارِ افيون‌ زاده‌ شد و به‌همين‌ جهت‌ او را قره‌ حصاري‌ نيز مى‌نامند (اختري‌، 2؛ بغدادي‌، 2/434؛ «دائرة المعارف‌...1»، .(II/184 از تاريخ‌ تولد، حوادث‌ زندگانى‌ و استادان‌ وي‌ مطلبى‌ در منابع‌ نيامده‌ است‌. او از زادگاه‌ خود به‌ كوتاهيه‌ كوچ‌ كرده‌، و تا پايان‌ عمر در همانجا به‌ مدرّسى‌ مشغول‌ بوده‌ است‌ (ثريا، 4/373).
اختري‌ از علماي‌ عهد سلطان‌ سليمان‌ قانونى‌ (حك 926- 974ق‌/ 1520-1566م‌) است‌ (حاجى‌ خليفه‌، 1/31؛ سامى‌، 2/803) و در ادبيات‌ عرب‌، علم‌ لغت‌ و علوم‌ دينى‌ تبحر داشته‌ I/327) ؛ YA, عطايى‌، 20). تاريخ‌ درگذشت‌ او را به‌ اختلاف‌ 961ق‌ (ثريا، همانجا)، 968ق‌ (عطايى‌، همانجا؛ حاجى‌خليفه‌، 1/574) و 986ق‌ (بروسه‌لى‌، 1/225) آورده‌اند.
آثار:
الف‌ - چاپى‌ : اختري‌ كبير، مهم‌ترين‌ اثر وي‌، فرهنگى‌ عربى‌ - تركى‌ است‌ كه‌ به‌ گفتة خود او بر پاية فرهنگهاي‌ مهم‌ عربى‌ چون‌ صحاح‌ جوهري‌، الدستور، التكمله‌، المجمل‌، المغرب‌ و المتقدمة (ظاهراً مقدمة الادب‌ زمخشري‌) و جز اينها تأليف‌ شده‌ است‌ و در آن‌ واژه‌هاي‌ دشوار و لغاتى‌ كه‌ كاربرد بيشتري‌ دارند، فراهم‌ آمده‌، و بر حسب‌ حروف‌ كلمات‌ - نه‌ ريشة آنها - و به‌ ترتيب‌ حروف‌ تهجى‌ (در 28 باب‌ و هر باب‌ در 28 فصل‌) تدوين‌ شده‌ است‌ (نك: ص‌ 2-3). اختري‌ اثر خود را در سه‌ حجم‌ مختلف‌ كبير، متوسط (اوسط) و صغير تنظيم‌ و تأليف‌ كرده‌ است‌ (عطايى‌، همانجا؛ اوليا چلبى‌، .(IX/27
اختري‌ كبير كه‌ حاوي‌ 40 هزار كلمه‌ است‌، به‌ نوشتة مؤلف‌ در 952ق‌ در كوتاهيه‌ پايان‌ يافته‌ (نك: ص‌ 1203) و نخستين‌ بار در 1242ق‌/ 1826م‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. پس‌ از آن‌ نيز بارها در تركيه‌، مصر، ايران‌، هند و كريمه‌ در قطعهاي‌ مختلف‌ و در يك‌ يا دو مجلد چاپ‌ شده‌ است‌. اين‌ فرهنگ‌ به‌ سبب‌ در برداشتن‌ گويشهاي‌ محلى‌ نواحى‌ قره‌ حصار افيون‌ و كوتاهيه‌ و نيز از نظر زبان‌ شناسى‌ داراي‌ اهميت‌ است‌ I/228) .(IA,
ب‌ - خطى‌: 1. تاريخ‌ اختري‌، به‌ زبان‌ عربى‌، در شرح‌ حال‌ پيامبران‌ از آدم‌ تا خاتم‌ و خلفاي‌ راشدين‌ و نيز برخى‌ از بزرگان‌ اسلام‌ (بروسه‌لى‌، همانجا؛ بغدادي‌، 2/434- 435) كه‌ يك‌ نسخه‌ از آن‌ در كتابخانة فاتح‌ استانبول‌ ( دفتر...، 241) و نسخه‌اي‌ ديگر در پاريس‌ موجود است‌ ( بلوشه‌،شم 5880 ). 2. جامع‌ المسائل‌، دربارة برخى‌ از مسائل‌ فقهى‌ كه‌ به‌ ام‌ الفتاوي‌ نيز معروف‌ است‌ (بغدادي‌، همانجا؛ زركلى‌، 7/228). نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ سليمانيه‌، و قليچ‌ على‌ پاشا موجود است‌ («دائرة المعارف‌»، همانجا). 3. شرح‌ الرسالة الكفوي‌ فى‌ الادب‌. از اين‌ اثر فقط يك‌ نسخه‌ در كتابخانة سليمانية استانبول‌ وجود دارد (همانجا).
ج‌ - آثار يافت‌ نشده‌ : 1 . جامع‌ اللسان‌ ، اثري‌ است‌ در باب‌ مسائل‌ فقهى‌ (بروسه‌لى‌، همانجا)؛ 2. حامل‌المحاضرات‌ (بغدادي‌، همانجا).
مآخذ: اختري‌، مصطفى‌، اختري‌ كبير، استانبول‌، 1311ق‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ بروسه‌لى‌، محمدطاهر، عثمانلى‌ مؤلف‌لري‌، استانبول‌، 1333ق‌؛ثريا،محمد، سجل‌عثمانى‌، ( تذكرة مشاهير عثمانيه‌ )، استانبول‌، 1316ق‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ دفتر فاتح‌ كتبخانه‌سى‌، استانبول‌، 1155ق‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ سامى‌، شمس‌ الدين‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛ عطايى‌، عطاءالله‌، حدائق‌ الحقائق‌ فى‌ تكملة الشقائق‌، استانبول‌، 1989م‌؛ نيز:
Blochet; Evliya 4 elebi, Seyahetname, Istanbul, 1935; IA; T O rkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1989; YA.
جلال‌ خسروشاهى‌