ابوالقاسم نائيني، ملقب به سلطان الحكماء (1245-1322ق/1829-1904م)، فرزند ميرزا محمد جعفر،طبيب و مدرس مدرسة دارالفنون. نسب وي ـ چنانكه نوشته‌اند ـ از طرف پدر به سلطان محمد خدابنده (680-716ق/1281-1316م) اولين پادشاه شيعي مغول و از سوي مادر به مجلسي مي‌رسد (سلطاني، 25؛ معلم، 4/1242، 1248).
وي در نائين زاده شد. در همان سالهاي نخست زندگي پدر و مادر خود را از دست داد. در 7 سالگي به اصفهان رفت و در مدرسة نيم آورد، مقدمات عربي را نزد آخوند ملامحمد حسن نائيني فرا گرفت و در 1260ق براي آموختن علم رسمي به يزد رفت و نزد استاداني چون ميرزا زين‌العابدين آقامحمد حكيمي و حاجي ميرزا عبدالوهاب يزدي در رشته‌هاي حكمت طبيعي و الهي، منطق، هيأت، طب، معاني، بيان، فقه و تفسير به تحصيل پرداخت (بامداد،1/58؛ سلطاني، 25-26).در25 سالگي به تهران رفت ودرمدرسة صدر به تدريس پرداخت. برخي پزشكان نامي آن روزگار مانند سيداحمد نصرالاطباء، شاگرد وي بوده‌اند (نجم‌آبادي، 236؛ سلطاني، 26).
ابوالقاسم در 1280 ق حكيم باشي وزارت خارجه شد و در 1294 ق وظيفه تدريس طب ايراني را در دارالفنون برعهده گرفت و به عضويت شوراي مركزي اين مدرسه درآمد (اعتمادالسلطنه، تاريخ، 3/2129-2130، المآثر، 253، 403-404).
ابوالقاسم به زودي به مهارت در تشخيص و درمان بيماريها و متانت و عفت رفتار شهرت يافت و درنتيجه مورد توجه ناصرالدين شاه قرار گرفت و پزشك مخصوص دربار و اندروني شاه شد و لقب سلطان الحكماء‌ يافت و به رياست پزشكان دربار رسيد (بلاغي، 41؛ بامداد، همانجا). تخصص وي در طب قديم بود، گرچه گاه نيز از روشهاي جديد پزشكان اروپايي استفاده مي‌كرد (ابوالقاسم ،گ 36ب-38ب).
در 1302ق ناصرالدين شاه، ژزف ديكسون پزشك فرانسوي و حكيم الملك را از ادامه درمان امين اقدس بازداشت و اين كار را برعهدة ابوالقاسم نائيني و ميرزا محمدحسين كحال عراقي نهاد (اعتمادالسلطنه، روزنامه، 412). بيشتر مورخان معاصر وي، براستادي او در پزشكي نظري و عملي تأكيد كرده‌اند (همان، 1116، همو، المآثر، 252؛ مستوفي، 1/470).
محمد قزويني كه در اين‌باره تجربه شخصي نيز داشته از او با ستايش بسيار ياد كرده است (ص 30).
با اين همه ابوالقاسم چند ماهي پيش از مرگ خود از درمان ذات‌الرية ميرزا زين‌العابدين امام جمعه ناتوان ماند ميرزا عبدالكريم معتمدالاطباء نظر داد كه نائيني با خون گرفتن از اين مرد 61 ساله او را به كام مرگ فرستاده است (معيرالممالك، 251-252). در 1310ق بيماري وبا در تهران و پيرامون آن شيوع يافت و بسياري بر اثر ابتلاي به آن جان سپردند. در اين هنگام ابوالقاسم نائيني و چند تن از ديگر پزشكان مشهور آن روزگار براي آگاهي يافتن از نو ع و شيوة درمان آن كه به سخن اعتمادالسلطنه در ايران سابقه نداشت، در كتب پزشكي عربي و فارسي كهن به جست‌وجو مي‌پرداختند (روزنامه، 948-949، 951، 1004). ابوالقاسم نائيني دريافتن شيوة درمان و با توفيقي نيافت سرانجام خود نيز در قريه كلاك واقع در نزديكي كرج در اثر ابتلا به همين بيماري درگذشت و در صحن امازادة همان قريه به خاك سپرده شد (قزويني، سلطاني، همانجاها؛ بامداد، 2/57-58).
آثار: ابوالقاسم نائيني زمانيكه در مدرسة صدر مشغول تدريس بود، دو كتاب تأليف كرد: 1. ناصرالملوك، به زبان فارسي، خان‌بابا مشاور از چاپ سنگي آن خبر داده است (5/5124) و آقابزرگ تهراني (24/16)، استوري (307/(2)II) و ديگران نيز سخن وي را تكرار كرده‌اند. 2. تحفه ناصري به زبان عربي (سلطاني، همانجا).
اثر ديگر وي رساله در بيان اقسام حميات است كه نسخه‌هاي آن در كتابخانه‌هاي دانشگاه تهران (مركزي، 133414-3415)، دانشكدة ‌پزشكي تهران (ره‌آورد، 418، 419) و مجلس شورا (شورا، 15/45) نگهداري مي‌شود. موضوع اين رساله انواع تب و روش درمان آنهاست.
بجز آنچه گفته شد، اين آثار نيز بدو منسوب است: 1. رسالة طاعونيه. 2. رسالة وبائيه يا يوسفيه (سلطاني، همانجا).
مآخذ: آقابزرگ، الذريعه، ابوالقاسم نائيني، رساله در بيان اقسام حميات، نسخة خطي كتابخانه دانشگاه تهران، شم‌ 4458؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر والآثار، چهل سال تاريخ ايران، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1363 ش؛ ج 1؛ همو، تاريخ منتظم ناصري، به كوشش محمد اسماعيل رضواني، تهران، 1367ش؛ همو، روزنامه خاطرات، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1345ش؛ بامداد، مهدي، شرح حال رجال ايران، تهران، 1347ش؛ بلاغي، عبدالحجت، انساب خاندانهاي مردم نائين، تهران، 1369ش؛ ره‌آورد، حسن، فهرست، كتب خطي كتابخانه دانشكده پزشكي، تهران، 1323ش؛ سلطاني، محمد از خادمين معاصر جهان پزشكي، ميرزا ابوالقاسم نائيني سلطان الحكما، جهان پزشكي، 1329ش؛ س 4، شم‌ 10؛ شورا، خطي، قزويني، محمد وفيات معاصرين يادگار، 1325ش؛ س 3، شم‌ 3؛ مركزي، خطي مستوفي. عبداللـه، شرح زندگاني من يا تاريخ اجتماعي و اداري قاجاريه، تهران، 1341ش؛ مشار، خان‌بابا، فهرست كتابهاي چاپي فارسي، تهران، 1355ش؛ معلم حبيب‌آبادي، محمدعلي، مكارم الآثار، اصفهان، 1337ش؛ معيرالممالك، دوستعلي خان، رجال عصر ناصري، تهران، 1361ش؛ نجم‌آبادي، محمود، طب دارالفنون و كتب درسي آن، اميركبير و دارالفنون، به كوشش قدرت اللـه روشني زعفرانلو، تهران، 1354ش؛ نيز:
Storey, C.A., persian literature, London, 1971.
مريم عماري