اَبو عُبِيْدِ ثَقَفي، ابن مسعود بن عمرو بن عُمَير بن عوف (د 13ق/634 م)، سردار مشهور عرب در جنگ با ايرانيان و پدر مختار ثقفي. چون عمر بن خطاب به خلافت نشست و از گزارش مثني بن حارثه مبني بر پيشروي ايرانيان آگاه شد، مسلمانان را به جنگ با ايرانيان برانگيخت؛ اما به سبب شهرت ايرانيان به پايداري و جنگجوي و دشمن شكني، كسي داوطلب جنگ نمي شد (طبري، 3/444؛ ابن اعثم، 1/163، 164)، تا آنكه ابوعبيد به پاخاست و سعد بن عبيد انصاري و سسليط بن قيس انصاري نيز با او همراه شدند و مردم نيز به پا خاستند. عمر نيز ابوعبيد را به فرماندهي برگزيد و روانة جنگ كرد (همانجاها؛ بلاذري، 350). همچنين به مثني بن حارثه نيز دستور داد كه به ابوعبيد بپيوندد و در اطاعت او باشد (همانجا؛ دينوري، 113).
از اين سو، رستم فرخزاد، سردار ايراني، از خراسان راه عراق پيش گرفت و نرسي (از خويشاوندان خسرو پرويز) را به كَسْكَر و جابان را به بِهقُباد پايين فرستاد (طبري، 3/448). ابوعبيد سه بار در نقاط مختلف با سپاهيان ايران جنگ كرد: نخست در محلي به نام نَمارق، بين حيره و قادسيه، ايرانيان را درهم شكست. در اين نبرد جابان اسير شد و خود را به فديه آزاد ساخت (همو، 3/448 ـ 449؛ خليفه، 1/108؛ ذهبي، 2/5). رستم فرخزاد سپاهي ديگر به سوي كسكر جالينوس روانة جنگ كرد. ابن بار ابوعبيد از نمارق به سوي كسكر راند و نرسي را درهم شكست و غنايم بسيار به چنگ آورد (طبري، 3/451). سپس به جالينوس در باروسما تاخت، ولي كار به صلح انجاميد و قرار شد ايرانيان هر نفر 4 درهم فديه دهند (خليفه، همانجا؛ بلاذري، 350، 351).
به روايت ديگر، رستم فرخزاد، پس از اين واقعه، مردانشاه، مشهور به بهمن جادويه، ملقب به ذوالحاجب را كه مردي جنگ آزموده بود، به ياري جالينوس فرستاد (همو، 351؛ طبري، 3/454؛ ابن اثير، 2/438). در سپاه بهمن، يك، يا به قولي چند فيل بود. درفش كاوياني نيز كه ايرانيان به آن تيّمن مي جستند، با اين سپاه بود (خليفه، 1/109؛‌ بلاذري، همانجا). بهمن در محلي به نام قُسّ الناظف بر كرانة فرات و ابوعبيد در محلي ديگر به نام مَروَحه در سوي ديگر فرات مستقر شدند. ميان دو سپاه پلي بود؛ ابوعبيد پس از آنكه فرمانهايي خطاب به سران سپاه صادر كرد و جانشينان بعدي را، در صوتر كشته شدن خود يا يكي از سرداران، معين نمود (خليفه، 1/109 ـ 110)، از پل گذشت و دست به حمله زد و با شمشير بر خرطوم فيلي كه به فيل سفيد مشهور بود و ماية وحشت لشكريان عرب گزديده بود، زخم زد و فيل نيز ابوعبيد را لگدكوب كرد و كشت (همانجا؛ ابن قتيبه، 401؛ بلاذري، 352). اين جنگ به نامهاي متعددي چون: يومالجسر، يوم قسّ الناظف، يوم المَروَحه و يوم الفيل معروف است (همو، 351؛ ابن قتيبه، ابن اثير، همانجاها). چون ابوعبيد كشته شد، ابومحجن ثقفي شعري در رثاي او سرود (ابن عبدالبر، 4/1710؛ قس: بلاذري، 352).
مآخذ: ابن اثير، الكامل؛ ابن اعثم، احمد، كتاب الفتوح، حيدرآباد دكن، 1388ق/1968 م؛ ابن عبدالبر، يوسف بن عبدالله، الاستيعاب، به كوشش علي محمد بجاوي، قاهره، 1380 ق؛ ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛ بلاذري، احمد بن يحيي، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله و عمر انيس الطباع، بيروت، مؤسس‌ـة المعارف، خليف‌ـة بن خياط، تاريخ، به كوشش سهيل زكار، دمشق، 1968 م؛ دينوري احمد بن داوود، الاخبار الطوال، به كوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدين شيال، بغداد، 1379ق/1959 م؛ ذهبي، محمد بن احمد، تاريخ الاسلام، قاهره، 1368 ق؛ طبري، تاريخ.
ابوالحسن ديانت