اَبوطاهِرِ سَمَرْقَنْدي، مؤلف كتاب سمريه (زنده در سدة 13ق/19 م). وي خود را ابوطاهر خواجه سمرقندي ابن اقضي اقضاة ملاّ ميرابوسعيد خواجه قاضي كلان ولايت سمرقند معرفي كرده است (ص 14). قاضي كلان اصطلاح تاجيكي عنوان اقضي القضاة بوده است (افشار، مقدامه بر مسريه، 7). ابوطاهر سمت قضاي (قاضي بزرگ) سمرقند ار از جد و پدرش به ارث برده بود. جدش مولانا ميرعبدالحي خواجه (1169 ـ 1243ق/ 1756 ـ 1827 م) قاضي كلان و شيخ الاسلام بود و 40 سال بر مسند قضا قرار داشت (ابوطاهر، 97 ـ 98) و از تصانيف او حواشي شافي بر شرح بيضاوي، شرح فارسي صحيح بخاري، ترجمة فارسي زبور داوود (ع)، اخلاق بهادر خاني، شرح الشرح هدايه كه از كتاب البيع تا آخر بوده است (همو، 98). پدرش ابوسعيد خواجه پس از مرگ ميرعبدالحي به جاي او قاضي كلان شد و اغلب با امير حيدر از اميران دودمان مَنغيتيه به بخارا مي رفت و با علماي آن ديار به مباحثه و مناظره مي نشست (همو، 98، 99؛ افشار، همانجا). ابوطاهر از تاريخ تولد و درگذشت پدر خويش مطلبي ننوشته و به تاريخ آغاز مقام قضاي خود نيز اشاره اي نكرده است.
ابوطاهر خود را مفتي نيز ناميده است (ص 99). از زمان تولد و درگذشت او اطلاعي در دست نيست. بعضي محققان زمان حيات او را نيمة نخست سدة 13ق/19 م نوشته اند (ايرانيكا، I/388)، امّا وي در سالهايي از نيمة دوم سدة 13 ق نيز حيات داشته است. وي در كتاب خود حوادث سال 1251ق/ 1835 م را آورده و يادآورد شده كه در آن هنگام مشغول نگارش رسالة سمريه بوده است و در ضمن اشاره به اينكه به استنساخ كتيبه هاي مزار قثم بن عباس پرداخته بود، مي نويسد: «اين بندة خاك، راقم حروف اين رساله، از اتفاقات حسنة يوم پنجشنبه وقت چاشت شانزدهم شهر جمادي الاول در سنة يك هزار و دو صدو پنجاه و يك بعد از شرف دريافت زيارت مزار فايض الانوار عم زادة رسول مختار حضرت شاه رضي الله تعالي عنه، سير عمارات و كتيبة مسجد و ميان سراي و گنبدها نمود. از آنچه معلوم كرده را در ورق نوشت و اينجا نوشت به سبب آنكه مبادا به سبب تبديل زمان آنها از نظر ناپديد گردند« (ص 58). از اين نكته به سهولت مي توان دريافت كه وي در اوايل نيمة دوم سدة 13 ق هنوز به تدارك و شايد تدوين رسالة سمريه اشتغال داشته است.
تاريخ تأليف رسالة سمرية دقيقاً معلوم و مشخص نيست. وياتكين مترجم اين كتاب در 1899 م نوشته كه تاريخ تأليف سمريه حدود 65 سال قبل بوده است (بارتولد، IV/238، حاشيه). وسلوفسكي در مقدمه بر نسخة خطي سمريه مدعي شده كه ابوطاهر كتاب خود را در دهة چهارم سدة 19 م (1245 ـ 1255 ق) به رشتة تحرير كشيده است (همانجا)، ولي بارتولد تأليف اين كتاب را حدود دهة هفتم سدة 19 م (1276 ـ 1286 ق) دانسته و در ارائة دليل چنين اظهار نظر كرده است كه ابوطاهر در كتاب سمريه ضمن بحث از يك مسجد، مرمت بناي آن را در دوران سلطنت امير مظفر نوشته است. بارتولد مي افزايد كه اميرمظفر در 1276ق/ 1860 م بر تخت نشست (همانجا؛ ابوطاهر، 39 ـ 40).
سمريه كتابي است در شرح بناي سمرقند، نام، وضع جغرافيايي، هوا، جشمه ها، كوهها، غارها، مسجدها، مدرسه ها و نيز در تعيين نشانه هاي مقابر بزرگان آن سرزمين. ابوطاهر ضمن بيان انگيزة تأليف كتاب يادآور شده است كه چون نشانه ها و علامتهاي مزارات سمرقند كه در كتاب قنديه آمده، محو شده و لوحها نيز نابود گشته بود، تعيين مزارها و مشخص كردن نشانيها در كتابي ديگر ضرور افتاده است (صص 13 ـ 14). كتاب قنديه كه ابوطاهر بدان اشاره كرده، اثري است از محمدبن عبدالجليل سمرقندي كه كتاب استاد خود عمر بن محمد نسفي را خلاصه كرده است (حاجي خليفه، 1/296؛ افشار، مقدمه بر قنديه و سمريه، 11). معرفي مسريه را در درجة نخست بايد مره9ون زحمات استروئوموف ، وياتكين و وسلوفسكي دانست. نخستين بار استروئوموف در 1884 م بخشي از كتاب را با عنوان «سمرقند فردوس مانند» به چاپ رسانيد (افشار، مقدمه بر سمريه، 9). پس از او وياتكين نخستين ترجمة روسي كتاب را در 1899 م منتشر نمود. وي در كار خويش از سه نسخة خطي بهره جستكه مفصل تر از نسخة خطي مورد استفادة وسلوفسكي بوده است (لونين، 189). در 1895 م وسلوفسكي به نسخه اي از سمريه به خط ملاقاضي كه تاريخ پايان كتابت آن محرم 1292 بود (ملا قاضي، 118)، دست يافت و درصدد برآمد كه آن را همراه با ترجمه به چاپ رساند. ولي انتشار ترجمة وياتكين سبب شد كه وي ترجمة خود زايد شمارد و تنها به انتشار متن سمريه بسنده كند. وي دو نسخة خطي ديگر نيز براي مقابله در اختبار داشت كه يكي متعلق به موزة آسيايي فرهنگستان علوم روسيه بود و نسخة ديگر را وياتكين دراختيار وي قرار داده بود. ميرزا ابوسعيد، فرزند ملاقاضي كاتب نسخه اي از سمريه كه مردي خوشنويس و با متون عربي آشنا بود، با وسلوفسكي و وياتكين همكاري نزديك داشت و در تدارك اسناد و نسخ آن دو را ياري نمود. وي مشاور وياتكين در خواندن متون و نسخه هاي خطي بود. در 1904 م متن نسخة خطي (همانجا) در شرح خود غير از نامي كه در آغاز آمده، مؤلف را به نام ميرابوطاهر صدر سمرقندي نيز ناميده است. بارتولد از اهميت اثر ابوطاهر از جهت بيان اوضاع سمرقند در اواخر سدة 19 م ياد كرده و ضمن قدرداني از ترجمة سمريه گفته است كه اين كتاب حاوي مطالب منظمي دربارة شهر سمرقند و گذشتة آن است و مي توان از متن كتاب وضع دوره هاي مختلف تاريخي اين شهر را در عهد اسلامي مشخص نمود (VIII/114-115).
سمريه شامل 11 باب و يك خاتمه است كه در آن از تعليم آداب بر اهل ولايت سمرقند ياد شده است. مشروح ترين و مهم ترين بخش كتاب باب نهم آن است كه عنوان آن «در تعيين علامتهاي مزارات كيرالركات بلدة سمرقند و نواحي آن و بيان نامهاي آنها و اوصاف مشهورة آنها» است (ابوطاهر، 54 ـ 116).
مآخذ: باوطاهر سمرقندي، سمريه، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1343 ش؛ افشار، ايرج، مقدمه بر سمريه (نك‌ : هم‌ ، ابوطاهر سمرقندي)؛ همو، مقدمه بر قنديه و سمريه، تأليف محمد بن عبدالجليل سمرقندي و ابوطاهر خواجه سمرقندي، تهران، 1367 ش؛ حاجي خليفه، كشف؛ ملاّقاضي، انجام سمريه، (نك‌ : هم‌ ، ابوطاهر سمرقندي)؛ نيز:
Bratold, V. V., Sochineniya, Moscow, vol. IV, 1966; ibid, vol. VIII, 1973; Iranica; Lunin, B. V., Srednyaya Aziya u doreuilyutsionnom I souetskom Vostokouedenii, Tashkent, 1965.
عنايت الله رضا