اَبوطاهِرِ طَرْسوسي، ابوطاهر ]محمد[ بن حسن بن علي بن موسي طرسوسي، داستان پرداز و نويسندة سدة 6 ق. از سرگذشت وي اطلاع چنداني در دست نيست. از نسبت طرسوسي ـ ياطرطوسي بنابر بعضي از نسخ آثار او (نك‌ : صفا، 1/ بيست و شش) ـ چنين برمي آيد كه وي اهل طرسوس در آسياي صغير، يا از مردم طرطوس در سوريه امروزي بوده است، ولي با توجه به فارسي زبان بودن وي و توانايي كامل او در اين زبان به موجب مضامين و محتواي آثار او، چون داراب نامه و قهرمان نامه كه غالباً به اشخاص تاريخي و داستاني ايران باستان مربوط مي شود، مي توان گفت كه وي در اصل ايراني بوده است و خود يا پدرانش به آسياي صغير يا شام مهاجرت كرده و در آنجا توطن اختيار كرده بودند (نك‌ : آيتي، 421 ـ 422). احتمال ديگر آن است كه وي در اصل از مردم طرسوس (يا طرطوس) بوده، و چون اين نواحي از اوايل حكومت اسلامي مرز ميان ملل مسلمان و نصارا بوده و همواره در معرض جنگ و غارت قرار داشته و چند بار ميان بيزانس و نيروهاي اسلام دست به دست گشته است (نك‌ : ياقوت، 3/526 ـ 528، 529)، مردم مسلمان آنجا به ناچار به سرزمينهاي ديگر اسلامي مهاجرت مي كرده اند و ابوطاهر يا پدرانش از اين گروه بوده اند (نك‌ : صفا، همانجا). از موضوعي برخي از داستانهاي او چنين برمي آيد كه وي شيعي مذهب بوده است.
شيوة نويسندگي او ساده و بي تكلف است، در وصف صحنه ها و شرح رويدادها بسيار تواناست و در بيان عواطف و حالات رواني مهارت تمام دارد. آثار ابوطاهر نه تنها از لحاظ داستان پردازي و تحقيقاتي ادبي و لغوي داراي اهميت است، بلكه از ديدگاه جامعه شناسي و مطالعه در آداب و رسوم و احوال اجتماعي مردم آن روزگار نيز شايستة توجه مي باشد. چون كتابهاي افسانه و داستان هميشه خوانندگان بسيار داشته و در مجالس نقل و روايت مي شده است، از آثاري كه به نام ابوطاهر طرسوسي موجود است، روايتها و تحريرهاي مختلفي برجاي مانده كه از لحاظ شيوة نگارش و ساخت داستانها يكسان نيستند و به دوره هاي بعد تعلق دارند.
اين آثار به نام طرسوسي در دست است:
1. ابومسلم نامه، داستاني است حماسي،‌ ملي و ديني دربارة ابومسلم خراساني (مق‌ 137ق/ 754 م). اين اثر به كوشش اقبال يغمايي در 1355 ش در تهران به چاپ رسيده است. تحرير چاپ شدة كتاب بيشتر به نوشته هاي دورة ‌صفويه شبيه است.
2. اسكندرنامه، افسانه اي است در سرگذشت اسكندر پسر داراب پسر اردشير و برادر پورانداخت كه تحريرهاي گوناگون از آن در دست است. تحريري از اين كتاب در بمبئي به چاپ رسيده است. نسخه اي به نام سيرة اسكندر به زبان عربي، بدون نام مؤلف در كتابخانة آستان قدس نگهداري مي شود (آستان، 3/90) كه شايد ترجمة همين كتاب باشد (قس: منزوي،‌ خطي، 5/3656).
3. داراب نامه، شامل داستان داراب پادشاه كياني. فرزند بهمن و دختر او هماست و در پي آن داستان اسكندر و دارايي داريان و دختر او روشنك و ماجراي او با اسكندر پسر فيليپوس به تفصيل آمده است. اين كتاب به 3 بخش تقسيم مي شود: اول «داراب نامه»، يعني داستان داراب پسر بهمن ملقب به كي اردشير؛ دوم «داستان اسكندر» كه داستان كوتاهي است از آغاز حيات تا رسيدن او به سلطنت؛ سوم داستان مفصل «پوراندخت» كه شرح كشاكشها و ماجراهاي او با اسكندر است و نويسنده همة اين 3 داستان را ذيل سرگذشت داراب آورده است (صفا، همانجا). اين كتاب در 3 مجلد است كه مجلد اول و دو م آن به كوشش ذبيح الله صفا در 1344 و 1356 ش در تهران چاپ شده است.
1. مسيب نامه، اين كتاب، ‌حماسه اي ديني دربارة فاجعة كربلا و گروه توّابين و خوانخواهي از عاملان آن رويداد است (منزوي، همان، 5/3742، خطي مشترك، 6/949). اين كتاب بدون نام نويسنده و بدون تاريخ در تهران چاپ شده است.
2. جنگ نامة محمد حنفيه، كه از مثنويهاي حماسي و ديني است (همو، خطي، 4/2748) و نسخه اي از آن در لاهور موجود است (عباسي، 774).
3. شاهنامة منثور. نويسنده در اين اثر داستانهاي شاهنامه را بر اثر درآورده است (منزوي، همان، 5/3725). دو نسخة خطي از آن در كتابخانة موزة بريتانيا محفوظ است كه ميكر فيلم آنها در كتابخانة مركزي دانشگاه تهران نگهداري مي شود (مركزي، 1/83).
4. داستان قهرمان يا قهرمان نامه يا حكايت قهرمان قاتل، كه مربوط است به زمان هوشنگ و برخلاف روايتهاي رايج، اسفندريار به دست قهرمان اين داستان كشته مي شود (اته، 215). نسخه اي از اين كتاب در كتابخانة برلين (پرچ، IV/993) موجود است و ترجمة تركي آن نيز در كتابخانة وين نگهداري مي شود (فلوگل، II/32).
5. داستاني به نام «قران حبشي» به زبان تركي موجود است و نسخه هايي از آن در كتابخانه هاي اروپا نگهداري مي شود كه اصل آن به فارسي و به ابوطاهر طرسوسي منسوب بوده ات. گرچه متن كتاب به تركي است، ليكن عنوانهاي فصول يكسر به فارسي نقل شده است (براي خلاصة داستان و فصول آن و نيز نسخه هاي موجود از اين كتاب نك‌ : اته، II/1189؛ ريو، 219-221؛ تونبرگ، 67-68).
مآخذ: آستان قدس، فهرست؛ آيتي، عبدالحميد، «داراب نامة طرسوسي»، راهنماي كتاب، 1345 ش، س 9، شم‌ 4؛ اته، هرمان، تاريخ ادبيات فارسي، ترجمة صادق رضا زاده شفق،‌ تهران، 1356 ش؛ صفا، ذبيح الله، مقدمه بر داراب نامة ابوطاهر طرسوسي، تهران، 1345 ـ 1346 ش؛ عباسي،‌منظور احسن، تفصيلي فهرست مخطوطات فارسيه پنجاب پبليك لائبريري لاهور، لاهور، 1963 م؛ مركزي، ميكروفيلمها؛ منزوي، خطي؛ همو، خطي مشترك؛ ياقوت، بلدان؛ نيز:
Ethe, H., Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustant and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1930; Flugel, G., D arabischen, persischen und turkischen Handschriften, Wien, 1865; Pertsch, W., Die Handschriften- Verzeichnisse der koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin, 1888; Rieu, Ch., Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888; Tornbberg, C.J., Codices arabici, persici et turcici Bibliothecae Regiae Uniuersitatis Upsaliensis, Uppsala, 1849.
بخش ادبيات