اَبوطالِبِ مُدَرِّسِ هَمَداني، (زنده در 1281ق/ 1864 م)، قلمدان ساز، جلدساز، ابري ساز و خوشنويس عهد قاجار. وي مبتكر ساختن گونه اي كاغذ ابري با نقشي ويژه مشهور به «بوم قيامت» (بياني، 4/7) و طرحي معروف به «موجي» (مصور الملكي، 28 ـ 29) براي منقوش كردن قلمدان، جلد، جعبه، و ديگر اشياء «روغني» است. طرح موجي رديفهايي از خطوط مواج موازي نزديك به هم است كه به صورت شطرنجي با ابزاري شانه مانند كه داندانه هايي از سوزن داشت، ايجاد مي شد (همانجا). به همين سبب اين طرح را «شانه اي» نيز ناميده اند (اديب برومند، «جلدهاي روغني»، 40). ابوطالب براي تزيين آثارش از يكي از دو طرح بوم قيامت و موجي يا هر دو طرح با هم استفاده مي كرد. او برخي از ساخته هايش را با كاغذ ابري مي پوشاند و بر آنها ترنجهاي موجي بريده شده مي افزود. وي ترنجهاي موجي را بر بوم ساده يا موجي در كف، بغل و زبانة قلمدان يا حاشية جلد نيز به كار برده است.
ساخته هاي ابوطالب از ديدگاه هنري نسبت به آثار ديگر هنرمندان قلمدان ساز و جلدساز ايراني، ساده و كم كار به شمار مي آيد. آنچه سبب شهرت وي شده، تازگي كار اوست، به ويژه آنكه پيروان شيوة وي در كار خود، چندان موفق نبوده اند (همو، هنر قلمدان، 138 ـ 139، 149). ابوطالب در كتابت دو قلم نسخ و رقاع نيز توانا بود (كريم زاده، 1/45) و بر آثارش به قلم رقاع «ابوطالب المدرّس» رقم مي زد (اديب برومند، همان، 139). او را پدر محمدعلي بهار، شاعر و مذهب و نويسندة تذكرة يخچاليه دانسته اند (سهيلي، پنجاه). اين نسبت خطاست، زيرا بهار فرزند ابوطالب مذهّب سپاهاني بوده است (نك‌ : دانش پژوه، 100؛ محيط طباطبايي، «ز»).
برخي او را زنجاني مي دانند (اديب برومند، همان، 138) كه پيداست وي را با شيخ ابوطالب زنجاني (د 1253 ق) ـ پدر ميرزا محمدحسين منشي بحراني، كابت تذكرة گنج شايگان ـ كه او نيز خوشنويس و مذهّب بوده (شعري اصفهاني، 579)، يكي پنداشته اند. هر چند سپهر تاريخ مرگ او را 1280 ق ثبت كرده (ص 46)، اما وجود آثار تاريخ دار او نشان از آن دارد كه ابوطالب در 1281 ق نيز زنده بوده است.
آثاري از وي كه داراي رقم و تاريخ است و آثاري كه بدون رقم و تاريخ، ولي مسلماً ساخته اوست، اينهاست: 1. قلمدان ابري، با رقم و تاريخ 1260 ق (كريم زاده، ‌همانجا)؛ 2. قلمدان ابري، با رقم و تاريخ 1271 ق (همو، 1/45، 459)؛ 3. جعبة قلمدان رو و بغل ابري، كف ترنجهاي موجي بر بوم ساده، با رقم و تاريخ 1277 ق، در يك مجموعة خصوصي در تهران (يادداشتهاي مؤلف)؛ 4. قلمدان رو و بغل ابري، كف ترنجهاي موجي، با رقم و تاريخ 1279 ق، در يك مجموعة خصوصي در تهران (همانجا)؛ 5. قلمدان رو و بغل موجي، كف و زبانه ترنجهاي موجي، با رقم و تاريخ 1279 ق، در موزة هنرهاي تزييني تهران (همانجا؛ كريم زاده، همانجا)؛ 6. قلمدان ابري، رو به بغل ترنجهاي موجي، با رقم و تاريخ 1280 ق (احساني، يادداشت)؛ 7. جلد نسخه اي از جهانگشاي جويني، متن بوم ابري با ترنجهاي موجي افزوده و حاشيه ترنجهاي موجي، با رقم و تاريخ 1280 ق (همانجا). 8. قلمدان ابري، بوم موجي، رو ترنجهاي موجي، با رقم و تاريخ 1280 ق (احساني، جلدها، 43، 64)؛ 9. جلد نسخه اي از ديوان انوري، متن ابري، حاشيه ترنجهاي موجي، در مزكز اسناد و نسخ خطي كتابخانة مركزي دانشگاه تهران (يادداشتهاي مؤلف)؛ 10. جعبة كوچك پايه دار، متن در و بغلها ابري و حاشية در، ترنجهاي موجي، در يك مجموعة خصوصي در تهران (همانجا)؛ 11. جلد نسخه اي از تاريخ وصاف، بوم موجي با 5 ترنج افزوده در ميان، در كتابخانة سلطنتي پيشين، تهران، (آتاباي، 448)؛ 12. يك نسخة ادعيه و سورة يس به قلم نسخ و 6 سطر انجام آن به قلم رقاع با رقم «العبد الداني ابوطالب المدرّس الهمداني» و تاريخ كتابت 8 شعبان 1281 ق، متن جلد ابري و حاشيه موجي. اين نسخه كه به كتابخانة نصرالله تقوي تعلق داشته است، هم اكنون در كتابخانة شمارة يك مجلس شوراي اسلامي نگاهداري مي شود (بياني، همانجا؛ شورا، 15/66 ـ 67؛ يادداشتهاي مؤلف).
مآخذ: آتاباي، بدري، فهرست تاريخ، سفرنامه، سياحت نامه، روزنامه و جغرافياي خطي كتابخانة سلطنتي، تهران، 1356 ش؛ احساني، محمدتقي، جلدها و قلمدانهاي ايراني، تهران، 1368 ش؛ همو، يادداشت براي مؤلف؛ اديب برومند، «جلدهاي روغني»، صحافي سنتي، به كوشش ايرج افشار، تهران، 1357 ش؛ همو، هنر قلمدان، به كوشش ابوالفضل ذابح، تهران، 1366 ش؛ بياني، مهدي، احوال و آثار خوشنويسان، به كوشش حسين محبوبي اردكاني، تهران، 1358 ش؛ دانش پژوه، محمدتقي، فهرست نسخه هاي خطي كتابخانة دانشكدة ادبيات، تهران، 1339 ش؛ سپهر، هدايت الله، تذكرة خوشنويسان، تهران، يساولي؛ سهيلي خوانساري، احمد،‌ مقدمه بر گلستان هنر مير احمدبن شرف الدين قمي، تهران، 1359 ش؛ شعري اصفهاني، طاهربن زيدالعابدين، گنج شايگان، تهران، 1272 ق؛ شورا، خطي؛ كريم زاده، محمدعلي، احوال و آثار نقاشان قديم ايران، لندن، 1363 ش؛ محيط طباطبايي، محمد، «صاحب يخچاليه»، در مقدمة تذكرة يخچالية محمدعلي بهار، به كوشش احمد گلچين معاني، تهران، 1331 ش؛ مصور الملكي، «صنايع كاغذي يا مقوايي»، نقش و نگار، تهران، 1338 ش؛ شم‌ 6؛ يادداشتهاي مؤلف.
محمد حسن سمسار