اَبوزِيدِ قُرَشي، محمد بن ابي الخطاب،‌راوي اشعار عرب. دانشمندان مسلمان كه از اواخر سدة 2 ق/ 8م به جمع آوري آثار پراكندة ادب عرب به صورت مكتوب همّت گماشتند، چند روش اتخاذ كردند: برخي «اخبار» عرب را همراه با اشعار مربوط به هر شاعر فراهم آوردند، برخي ديگر شعر و احياناً موسيقي را پايه قرار داده، «اخبار» را جابه جا به آنها افزودند و برخي نيز منحصراً به فراهم كردن جنگ شعر پرداختند. كهن ترين نمونه اي كه از اين نوع اخير به جاي مانده، كتاب جمهر$ اشعار اعرب تأليف ابوزيد قرشي است كه از او، جز همين نام، هيچ نمي دانيم، چنانكه حتي بروكلمان (1/75) احتمال مي دهد اين نام جعلي و مراد از ابوزيد. همان ابوزيد انصاري بصري (د215ق/830م) بوده باشد. سالهايي كه برخي محققان عرب در تاريخ وفات او ذكر كرده اند، همه بر استنتاجهاي نادرست استوار است. مصطفي جواد، با استناد به اينكه در جمهره از قاموس جوهري (د 398ق/ 1008م) نام برده شده، تاريخ تأليف آن را در سدة 4ق/ 10م انگاشته است. رژيس بلاشر (ص 226) پس از نقل، اشاره مي كند كه اين عبارت شايد بعدها به كتاب افزوده شده باشد. بروكلمان (همانجا) با توجه به اينكه يكي از راويان مؤلف نوادة خليفه عمر در نسل ششم بعد از اوست، زمان تأليف را اواخر سدة 3ق/9 م نهاده است. بلاشر نيز (همانجا) با استناد به دو سلسله از اساتيد جمهره، به نتيجة مشابهي رسيده است: يكي از اين سلسله ها، با يك واسطه از ابوزيد به ابن اعرابي (د 231ق/ 845م) و ديگري با دو واسطه به هيثم بن عدي (د 206ق/ 821م) مي رسد. بنابراين دور نيست كه جمهره در آخرين سالهاي سدة 3 ق تأليف شده باشد.
بيشتر مطالب جمهره از قول مردي مفضّل نام نقل شده كه غير از مفضّل ضّبي (د 170ق/ 786م) است كه صاحب المفضّليّات است، زيرا هم نسخه هاي خطي جمهره كه در اين بابا مشوّشند، تصريحي ندارند و هم اينكه يك بار در متن چاپي (ابوزيد قرشي، 26) نام او به صورت كامل آمده است: ابوعبدالله المفضل بن محمد المحير (يا الحبري). كتاب با مقدمة نسبتاً مفصلي در باب واژگان غريب در زبان عربي و قرآن كريم ومقايسة ميان آنها آغاز مي شود. فهرست فصول مقدمه بدين قرار است: الفاظ مختلف و معاني مجازي، نخستين گويندة شعر، پيامبر وشعر، شاعرترين شاعران، شياطين شعرا، دلايل كساني كه برخي شاعران را بر ديگران برتر دانسته اند (در هفت باب) و فصلي دربارة بهترين ابياتي كه در هر معني سروده شده است. پس از آن، منتخبات شعري آغاز مي شود و مؤلف آنها را ذيل هفت عنوان نهاده است: «معلّقات» (گردن بندها، دربارة ابن نام، نكـ: بلاشر. 228 ـ 233)، «مُجَمهَرات» (شايد به معني فراهم شده ها)، «مَنتَقَيات» (برگزيده ها)، «مُذَهَّبات» (زرينه ها، اگر چه ابن قتيبه آن را به تخفيف «هاء» و ظاهراً به معنايي ديگر خوانده است، نكـ: بلاشر، 227)، «مراثي»، «مشوبات» (دوگونه ها، زيرا گويندگان اين اشعار مخضرم بوده اند) و «مَلحَمات» (شايد قصايد حماسي، نكـ: فروخ،‌1/49، حاشية ب). بيشتر اين قصايد به عصر جاهلي منسوبند و تنها برخي از آنها كه در سه گروه اخير جاي گرفته اند، در آغاز اسلام سروده شده اند.
در تقسيم بندي كتاب ملاحظه مي شود كه عدد هفت پيوسته در نظر مؤلف بوده است: جنگ شعر، خود به هفت بخش تقسيم شده و هر بخش شامل هفت قصيده از هفت شاعر است. بنابراين بايد نسخه هاي خطي و چاپهاي را كه در گروه «معلقات» هشت شاعر و در گروه «مجمهرات» شش شاعر نهاده اند، اصلاح كرد و عنتره را از گروه نخست برداشت و در گروه دوم نهاد تا با نسخة برلين، شمارة 7452 مطابق گردد (نكـ: بلاشر، 226).
همة قصايدي كه در مجموعة ابوزيد آمده، در كتابها و مجموعه هاي ديگري نيز موجود است. بنابراين تنها سودي كه از آن مي توان برد، يكي مقايسة ترتيب ابيات و گزينش قرائت اصح است و ديگر آنكه منتقد ادب با توجه به نوع قصايد برگزيده و نامگذاري و روش عرضه كردن آنها، مي تواند به روحيه و ذوق ادبي و گرايشهاي شاعرانة دانشمندان سده هاي نخست پي ببرد.
جمهره نخستين بار در بولاق (1308ق/ 1890م) و پس از آن چندين بار در قاهره و بيروت چاپ شد. هيچ يك از اين چاپها انتقادي و علمي نيست.
مآخذ: ابوزيد قرشي، محمد بن ابي الخطاب، جمهر$ اشعار العرب، بيروت، دارصادر؛ بروكلمان، كارل، تاريخ الادب العربي، ترجمة عبدالحليم نجار، قاهره، 1974م، بلاشر. رژيس، تاريخ ادبيات عرب، ترجمة آذرتاش آذرنوش، تهران، 1363ش؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربي، بيروت، 1404ق. آذرتاش آذر نوش