اَبوزِيدِ كاشاني، سيد شمس الدين بن محمد بن أبي زيد حسني كاشاني، سفالگر، نگارگر، خوشنويس و شاعر ايراني اواخر سدة 6 اوايل سدة‌7 ق/ اواخر سدة 12 اوايل سدة 13م. ابوزيد از مشهورترين هنرمندان سفالگر پيش از مغول است كه طي دوره اي طولاني از 582 تا 616ق/ 1186 ـ 1219م عالي ترين سفالينه هاي مينايي و زرين فام را پديد آورده است و آثارش از متقدم ترين نمونه هاي تاريخ دار به شمار مي آيد كه در تاريخ سفالگري ايران داراي اهميت بسيار است. دو بيتيهاي سرودة خود او را غالباً با خطي نسبتاً خوش و با قلمي به شيوة نسخ شبيه به تعليق با حروف شكسته و كلمات به هم پيوسته و درهم پيجيده با ذكر «لكاتبه» بر آثارش مي توان مشاهده كرد.
ابوزيد تنها هنرمندي است كه به دو روش ساخت سفالينة «مينايي» و «زرين فام» آشنايي كامل داشته است. وي گاه يك روش را تنها به كار گرفته و گاه آن را با هم تركيب كرده است. افزون بر اين به هر و سبك زرين فام «ري» و «كاشان» مسلط بوده است (واتسن، «سفال زرين فام… »، 84، «سفال نقاشي شده… »، 9 - 10).
ابوزيد را مي توان از هنرمندان مبتكر سبك زرين فام كاشان دانست كه نقش و نفوذ عمده اي در شكل گيري روش سنتي ساخت اين نوع سفالينه در بين هنرمندان كارگاههاي كاشان داشته و سبك هنري او در دوره اي طولاني، سبك غالب محسوب مي شده است (پوپ، «هنر سفالگري …»، IV/1578؛ بهرامي، «استادي سفالگر… »، 35). وي در طراحي و نقاشي دستي وقي داشته و در مقام يك نگارگر به يكي از ويژگيهاي ممتاز هنر ايراني يعني سليقه در تزيين دست يافته و با وجوود مشكلات روش ساخت. هرگز تزيين را ساده نكرده است (همان، 39). علاوه بر عناصر و روشهاي عمومي شناخته شدة سبك كاشان (نكـ: اتينگهاوزن، «شواهد… »، 44)، عناصر تزييني در نقاشيهاي ابوزيد داراي ويژگيهاي شناخته شده اند: چهرهاي گرد پف آلوده با چشمهاي بادامي و موهاي بر شانه ريخته،‌ لباسهاي پرآرايه با اسليميهاي پيچيده، حركت با روح و نيروممند حيوانات، شكل خميدة برگهاي مو، نقش شاخ و برگ با ساقه هاي بلند و باريك، پرنده اي با نوك بلند كه بر سروي به شكل لاله نشسته، مرغابيهاي كوچك فربه با بالهاي گشوده و پالمتهايي كه استادانه به دور گلها كشيده شده اند، عوامل عمدة شناخت آثار اين هنرمند هستند (بهرامي، همانجا، صنايع ايران، 73؛ پوپ،‌ همانجا).
ابوزيد در كاشي كاري حرم حضرت رضا (ع) در مشهد و حضرت معصومه (ع) در قم، با هنرمند مشهور همزمان خود، محمد بن ابي طاهر همكاري داشته است (نكـ: هـ د، ابوطاهر،‌ خاندان). بخش مياني محراب معروف حرم حضرت رضا (ع) كه ساختة اوست يك اثر نفيس هنري و برجسته ترين كار وي به شمار مي آيد (بهرامي، «استادي سفالگر…»، 37، صنايع ايران، 86).ابوزيد معمولا «كتبه ابوزيد بخطه» رقم زده، (ويت، 5)، اما بر روي يك بشقاب زرين فام با نقش خسرو شيرين، نام و نسب و كنية خود را به صورت «صنع* السيد شمس الدين الحسني ابي زيد…» (قوچاني، 30،33) و بر دو كاسة مينايي به شكل «ابوزيد كاشاني» آورده است (پوپ، همان، IV/1627). نام پدر و نياي او را بر روي محراب زرين فام معروف حرم حضرت رضا (ع) آنجا كه خود را «نقاش» ناميده، به صورت «اللهم اغفر لمن استغفر لا بي زيدبن محمد بن ابي زيد النقاش» (صنيع الدوله، 2/61) مي يابيم و رقم «كتيبه ابوزيد بخطه بعد ما عمله وصنعه» (آلبوم… ، تصوير C38؛ ويت، همانجا)، بيانگر آن است كه تمام مراحل ساخت تزيين را خود انجام مي داده است. عواملي چند سبب شده كه محققان در شناخت آثار او دچار خطا شوند. از يك سو در مواردي كه او كلمة «بخطه» را متصل به «ابوزيد» نوشته، پوپ آن را «ابورُ فاظه» (همان، IV/1576؛ «بررسي هنر… »، لوحه 722e) و بهرامي («استاد سفالگر…»، 35) نام او را «ابوزيد بظه» خوانده اند. از سوي ديگر رقم زدن چندگونة او سبب گرديده كه برخي از آثارش به هنرمند ديگري نسبت داده شود، از جمله بشقايي كه وي بر روي آن خود را با نام و نسل معرفي كرده، به سبب خوانده نشدن كنيه او «ابي زيد» كه در انتهاي رقم آمده، به شمس الدين الحسني (پوپ، همان، IV/1585) منسوب شده كه كسي جز ابوزيد نيست. رقم ابوزيد به صورت «ابوزيد كاشاني» بر روي دو كاسة مينايي، محققي مانند پوپ را در نسبت دادن آنها به ابوزيد، دچار ترديد كرده است (همو، «يادداشتي … »، 120) و بهرامي («سراميكهاي گرگان »، 64) آنها را دست ساختة ابوزيد ديگري كه در ساوه اقامت داشته و به سبك ديگري كار مي كرده، مي داند و سرانجام واتسن بدون ذكر دليل از دو ابوزيد ياد كرده است (ايرانيكا، I/400). با توجه به اشتراك عناصر تزييني اين دو سفالينه با غالب آثار ابوزيد، مانند يكساني صورتها. بركة آب ماهي دار،‌چين خوردگي زمين كنار آن در پايين صحنه، اسليميهاي منقوش بر روي لباسها و همچنين تشابه شاخه هاي گل سوسن بر زمينة يكي از كاسه ها، با نقش بشقاب خسرو و شيرين كه ساختة ابوزيد است («بررسي هنر…»، لوحة 708) و آنچه بهرامي (همان،‌ 93) از آن به عنوان تأثير هنر ابوزيد بر روش استادان گرگان ياد مي كند، مي توان نتيجه گرفت كه اين دو اثر ساختة هنرمندي جز ابوزيد نيست.
ابوزيد در طول 34 سال آثار متعدد و متنوعي شامل ظرف و كاشي به يادگار گذاشته است. آثار رقم دار و تاريخ دار شناخته شدة وي اينهاست:
1. كاسة مينايي، كه بر سطح داخلي آن، دو بزرگ زاده، با 4 نديمه در اطراف و شخصي در مقابل آنان در ميان شاخه هاي گل و پرندگان، در كنار بركه نقاشي شده است. نوشتة زير لبة خارجي داراي رقم «كتبه ابوزيد كاشاني» و تاريخ 4 محرم 582 است ( كاتالوگ… ، 53، تصوير 135).
2. كاسة مينايي، با تصوير يك سوار و ملازمانش در ميان شاخه هاي گل و سوسن و بركة آب با دو ماهي در درو آن و نوشتة زير لبة‌خارجي با رقم «…الكاشاني» و تاريخ اول محرم 583،‌ محل نگهداري هر دو ظرف: موزة هنر متروپوليتن، نيويورك (همان، 52، تصوير 134؛ پوپ، «هنر سفالگري…»، IV/1627-1628؛ «بررسي هنر…»، لوحة 686؛ ايرانيكا، همانجا).
3. بخشي از يك تنگ زرين فام. با تزيين غنچة گل و دو پرنده در طرفين آن، درون لوزيهاي كه ار در هم پيچيدن اسليميها تشكيل شده با دو نوار نوشته در بالا و پايين نقش كه با رقم و تاريخ ساخت 587ق پايان يافته است (واتسن، «نقاشي شده…»، 9؛ قس: بهرامي، «سراميكهاي گرگان»، 1224، تصوير 9).
4. قسمتي از يك بشقاب زرين فام، با نقش دو پيرمرد ريش سفيد در حال جنگ، با نوشته اي در اطراف نقش مركزي و رقم و تاريخ رجب 598، محل نگاهداري: يك مجموعة خصوصي در تهران (بهرامي، «استادي سفالگر…»، 35، لوحة 16a، «نمونه هاي تاريخ دار… »، 111، تصوير 1).
5. كاشي ستاره اي زرين فام، با تصوير 4 جوان كه در باغي نشسته اند (اتينگهاوزن، «شواهد…»، 45، تصوير 3). نوشتة دور كاشي حاوي شعري به عربي و يك دوبيتي به فارسي از خود ابوزيد است. آنچه از اين شعر باقي ماند. اين است: آن چهره نگر كه بر قمر مي خندد… كه بر گهر مي خندد (بهرامي، «مسائل كارگاهها… »، 182)؛ در پايان رقم و تاريخ ساخت به صورت «لكاتبه ابي زيد بعد ما عمله و صنعه في ليل* اربع* من اواخر صفر سن‌ـة ستمائ‌ـة عربي‌ـة» نوشته شده است. محل نگهداري: موزة عرب، قاهره (همو، «استادي سفالگر…»، 35-36).
6. دو كتبية كاشي ازارة حرم حضرت معصومه (ع) به خط ثلث برجسته به رنگ لاجوري بر زمينة نقاشي شدة زرين فام كه در پايان هر دوي آنها رقم ابوزيد زده شده و بر كتيبة بالا تاريخ ساخت به ارقام، رجب 602 ثبت شده است (ستوده، 37 ـ 38؛ مدرسي، 1/49، تصوير 6، 7، 9).
7. بشقاب زرين فام، آراسته به نقش سوار، در ميان برگها و پرندگان با نواري در دور، با رقم و تاريخ 604ق، محل نگاهداري: موزة‌ آشمولين ، آكسفورد (واتسن، «مسجد… »، 74، حاشية 67، «سفال زرين فام…»، 198، شمـ 14؛ اتينگهاوزن، «سراميك تاريخ دار »، IV/1674). اين تاريخ را اتينگهاوزن، اشتباهاً 654ق ذكر كرده است.
8. بشقاب زرين فام با نقش خسرو شيرين و رقم و تاريخ جمادي الآخر 607. ابوزيد چنانكه ياد شد، در پايان كتيبة عربي رو لبة ظرف با نام و نسب و كتبه رقم زده است. محل نگاهداري: گالري هنر فرير ، واشنگتن («بررسي هنر..»، لوحة 708؛ اتيل، 68,69).
9. كاشي ستاره اي زرين فام با تصوير دو جوان نشسته در ميان شاخ و برگ و پرندگان؛ نوشتة حاشيه حاوي 3 دوبيتي از ابوزيد كه دوبيتي اول چنين است:
گفتم به شكسته دل كه چون داري كار
اندر شكن زلف خم اندر خم يار
دل گفت كه نيكوست زما دست بدار
ما هر دو شكسته را به هم باز گذار
تاريخ كاشي (607ق) و رقم با ذكر ايضاً لكاتبه اي در انتهاي اشعار آمده است. محل نگاهداري: موزة هنرهاي زيباي بوستن (بهرامي، «مسائل كارگاهها…»، 183، «استادي سفالگر…»، تصوير 16b).
10. كاشي ستاره اي زرين فام، با نقش يك سوار در ميان شاخ و برگ و پرندگان، در مقابل يك درخت سرو و دو تازي در پايين، نقش را حاشيه اي با اشعار فارسي احاطه كرده؛ رقم و تاريخ ربيع الآخر 608 در پايان آمده است (همو، «تحقيقاتي… »، 54، تصوير 19). محل نگاهداري: موزة هنرهاي زيباي بوستن (واتسن، «سفال زرين فام…»، 190، شمـ6).
11. كاشي ستاره اي زرين فام، با تصوير زني كه در ميان درختان نشسته و زمينه را شاخ و برگ و پرندگان پر كرده اند. حاشية دور حاوي اشعار فارسي و رقم و تاريخ ذيعقدة 609 است. محل نگاهداري: موزة عرب، قاهره (آلبوم…، تصوير C38؛ ويت، 5).
12. كاسية مينايي و زرين فام، درون صحنه، گفت و گوي 4 نفر كه در كناره بركة آب در باغ نشسته اند، با دو حاشية پهن و باريك. اطراف حاشية باريك حاوي اشعاري از ابوزيد است با رقم و تاريخ شوال 609. اين ظرف متعلق به مجموعة بهرامي بوده است (بهرامي،«استادي سفالگري…»، 36-37،لوحهُ 17,18a).
13. بخش مياني محراب بزرگ زرين فام حرم حضرت رضا (ع) كه ابوزيد در ساخت و تزيين آن با هنرمند همزمان خود محمد ابوطاهر همكاري داشته است. طاق نماي فوقاني محراب با كتيبه هاي برجستة كوفي تزييني و ثلث لاجوردي و سفيد رنگ بر زمينة گل و برگهاي نقاشي شدة زرينفام و اسليميهاي نيم برجسته تزيين شده و طاق نماي مقعر كوچك تر زيرين با نقش قنديلي بر زمينة شاخ و برگهاي پيچان آراسته شده است. رقم ابوزيد و نام پدر و نياي او بر پيشاني طاقنما و تاريخ ساخت (ربيع الآخر 612) در پايين محراب ديده مي شود. محل نگاهداري: موزة آستان قدس رضوي، مشهد (صنيع الدوله، همانجا؛ دونالدسون، 126).
14. پنج قطعه كاشي زرين فام گوش و يك قطعه كاشي ستاره اي منقوش به گل و برگ و كتيبه هايي حاوي احاديث و اندرزهاي حضرت علي (ع) و حضرت رضا (ع) در حاشيه، همگي با رقم ابوزيد و 3 قطعه با تاريخ 612ق، نصب شده بر ازارة حرم حضرت رضا (ع) در مشهد (بهرامي، همان، 39، 38، تصوير 18b, 19a, 19b, 19c).
15. كاسية مينايي و زرين فام، با تصوير 4 تن نشسته و دو تن ايستاده به طور قرينه در طرفين يك درخت سرو و در كنار بركة آب كه زمينه را برگها و پرندگان نقاشي شدة زرين فام فرا گرفته، با رقم ابوزيد و تاريخ 616ق. محل نگاهداري: موزه اي در لاهه («بررسي هنر…»، لوحة 707a, b).
16. كاشي صليبي زرين فام، تزيين شده با نيم پالمتهاي پيچان و پرندگان، با حاشيه اي در اطراف با رقم ابوزيد. بدون تاريخ ساخت. محل نگاهداري: موزه اي در لاهه (واتسن، «سفال زرين فام…»، 180).
17. قسمتي از لبة يك كاسة زرين فام، تزيين شده با شاخ و برگهاي خميده و نقطه چين، با دو حاشية نوشته، يكي به خط كوفي بر لبة داخلي و ديگري حاوي رقم ابوزيد بر لبة خارجي، بدون تاريخ ساخت. محل نگاهداري: مؤسسة مطالعات ايراني بريتانيا ، تهران، (همو، «سفال نقاشي شده…»، لوحة 12a,b).
پوپ از برادر ابوزيد به نام «علي بن محمد بن زيد» نام مي برد كه همزمان با ابوزيد در تزيين كاشي كاري حرم حضرت رضا (ع) شركت داشته و به يك كاشي با رقم وي اشاره مي كند («هنر سفالگري…»، IV/1570)، ولي تصويري ارائه نميدهد. محققاني كه از نزديك به مطالعة كاشيها پرداخته اند، تاكنون چنين نامي را ذكر نكرده اند. اين كاشي مي تواند همان كاشيي باشد كه صنيع الدوله (2/59) با رقم «علي ابن محمد بن معد» از آن ياد كرده و پوپ احتمالاً به سبب شيوة پيچيدة خط، كلمة «معد» را «زيد» خوانده است.
مآخذ: بهرامي، مهدي، صنايع ايران، ظروف سفالين، تهران، 1327ش؛ ستوده، منوچهر، «كتيبه هاي آستانة مقدسة‌ قم»، معارف اسلامي، دورة جديد، تهران، 1353ش، شمـ 2؛ صنيع الدوله، محمد حسن خان، مطلع الشمس، تهران، 1302ق؛ قوچاني، عبدالله، «سفالينه هاي زرين فام و نقاشي شدة زير لعال»، باستان شناسي و تاريخ، 1366ش، س 1، شمـ2؛ مدرسي طباطبائي، سيد حسين، تربت پاكان، قم، 1353ش؛ نيز:
Album de l‘exposition d‘art persan, Caire, 1935; Atil, Esin, ”Ceramics form the world of Islam“, Freer Gallery of Art Fiftieth Anniuersary Exhibition, Washington, 1973; Bahrami, M., ”A Master Potter of Kashan“, Oriental Ceramic Society. London, 1944-1945; id, ”Further Dated Examples of Persian Ceramic Wares“, Bulletin of the Iranian Institute, 1946, vol, nos. 1-4, vol. VII, no. 1;id, Gurgan Faiences, Cairo, 1949; id, ”Le Problem des ateliers d‘etoiles de faience? Lustree“, Reuue des asiatiques, Paris, 1937, vol. x; id, Recherches sur les carreaux de reuetement lustre dans la ceramique persane du XIIIe au XVe siecle, Paris, 1937; Catalogue of Luristan Bronzes, Persian Bronze Age, Early and Islamic Pottery, Sotheby & Co, 1964; Donaldson, Dwight M., ”Significant Mihrabs in the Haram at Mashhad“, Ars Islamic, New York, 1935, vol. II; Ettinghausen, Richard, ”Dates Faience“, A Suruey of Persian Art, ed. A. U. Pope, Tokyo etc., 1967; id, ”Evidence for the Identification of Kashan Pottery“, Ars Islamica, New York, 1936, vol. III; Iranica; Pope, Arthur Upham, ”The Ceramic Art in Islamic Times“, A Suruey of Persian Art, Tokyo etc., 1967; id, ”A Note on Abu Zayd“, Bulletin of the Iranica Institure, New York, 1964, vols. VI-VII; A Suruey of Persian Art, ed. A. U. Pope, Tokyo etc., 1967, vol. X; Watson, Oliver, Persian Lustre Ware, London. 1985; id, ”Persian Lustre Painted Pottery, the Rayy and Kashan Styles“, Transactions of Orientel Ceramic Sociery, 1973-1975, vol. XL; id, ”The Masjid - I‘Ali, Quhrud“, Iran, 1975, vol. XIII; Wier. Gaston, L‘Epigraphie arabe de l‘exposition d‘art persan du Caire, Cairo, 1935.
فاطمه كريمي