اَبوزَعبَل، قصبه اي كهن از توبع قليوبيّة مصر كه بني صبره نيز ناميده مي شده است. ابن مماتي (د 606ق/ 1209م) در قوانين الدواوين، از آن به نام قُصَير ياد مي كند. اين قصبه در اواخر دولت مماليك به بوزعبل موسوم و معروف شد، چنانكه در كتاب وقف، منسوب به خيربيك چركسي، والي عثماني در مصر كه در 926ق/ 1520م نوشته شده، از آن به همين نام ياد شده است (رمزي، 1(2)/(39). ابوزعبل در فاصله 22 كيلومتري شمال قاهره واقع شده است (خانجي، 1/109؛ امين، 3/50).
ابوزعبل در 6 جمادي الاول 1407ق/ 20 دسامبر 1792 م به وسيلة مرادبيك و سربازان مملوك مورد غارت و چپاول قرار گرفت و گروهي از اهالي آنجا، از پير و جوان كشته شدند و عده اي از بزرگان نيز دستگير و زنداني گرديدند (جبرتي، 2/145).
ناحية اطراف ابوزعبل در زمان اشغال ناپلئون، صحنة فعاليت نظامي و نبرد بين نيروهاي فرانسه و عثماني بود (خانجي،
همانجا). ابوزعبل در آن زمان دوبار مورد تاخت و تاز نيروهاي فرانسوي قرار گرفت. ارتش ناپلئون در 23 صفر 1213ق/ 7 اوت 1798م مبلغي به عنوان هزينة نگهداري و ادارة نيروي نظامي خود از مردم ابوزعبل خواست. اهالي محل از پرداخت آن سرباز زدند. در نتيجه سپاهيان ناپلئون آنجا را غارت كرده، به آتش كشيدند. 5 ماه بعد. در 30 رجب 1213ق/ 8 ژانوية 1799م بار ديگر فرانسويان به اين قصبه حمله كردند و تمام اموال، گله ها و حيوانات باركش را به غنيمت بردند (جبرتي، 2/240).
ابوزعبل به سبب وجود تأسيسات علمي و پادگان نظامي در آن ناحيه شهرت و اهميت پيدا كرده است. در 1241ق/ 1825م به دستور محمد علي پاشا، خديو مصر، در نزديكي پادگان ابوزعبل مدرسة ستاد تأسيس يافت كه بر اساس نظام و مقررات مدارس نظمي مشابه در فرانسه پايه گذاري شده بود (زيدان، 4/20 ـ 21). پزشكي كه از فرانسته براي معالجه و مداواي نظاميان آمده بود، به دستور محمد علي پاشا در 1826م ابتدا به تأسيس يك بيمارستان بزرگ ارتش پرداخت و سپس يك مدرسة پزشكي جنب بيمارستان تأسيس كرد (خانجي، همانجا؛ صابات، 165؛ زيدان، 4/29) و مديريت هر موسسه را خود برعهده گرفت. اين مدرسه كه از قديم ترين مدارس عالي مصر به شمار مي رفت، از اول شعبان 1242ق/ 28 فورية 1827م كار خود را آغاز كرد (صابات، زيدان، همانجاها). اندك زماني بعد، براي رفاه دانشجويان و تأمين نيازمنديهاي آنان از حيث كتاب و منابع علمي، چاپخانه اي در كنار مدرسه تأسيس شد (رضوان، 354) كه اولين چاپخانة رسمي، بعد از مطلبعة بولاق، در مصر بود (صابات، همانجا). در اين چاپخانه كتابهاي پزشكي مورد نياز دانشجويان به وسيلة گروه مترجمان از زبان فرانسه به عربي ترجمه و با كمك خطاطان براي چاپ سنگي آماده مي شد (رضوان، 354، 357؛ صابات، 166). در 1830م مدرسة داروسازي و در 1831م دامپزشكي و در 1832م مدرسة مامايي به آن اضافه شد (EI2). در 1837م مدرسه و چاپخانه از ابوزعبل به قصر العيني منتقل شد و تا مدتي امور طبع كتابها به مطبعة بولاق محول گشت (صابات، 166 ـ 167). بعدها زندان بزرگي در ابوزعبل ساخته شد كه موجب شهرت آن گرديد (EI2).
مآخذ: امين، حسن، الاموس‌ـة الاسلامي‌ـة، بيروت، 1396ق/ 1976م؛ جبرتي، عبدالرحمن، تاريخ عجائب الآثار في التراحم والاخبار، بيروت، 1978م؛ خانجي، محمد امين، منجم العمران، قاهره، 1325ق/ 1907م؛ رضوان، ابوالفتوح، تاريخ مطب‌ـة بولاق، قاهره. 1953م؛ رمزي، محممد القاموس الجغرافي، قاهره، 1954 ـ 1955م؛ زيدان جرجي، تاريخ آداب اللغ‌ـة، العربي‌ـة به كوشش شوقي ضيف، قاهره، 1957م؛ صابات، خليل، تاريخ الطباع‌ـة الشرق العربي، قاهره، 1966م؛ ني: EI2
ابوالحسن ديانت