َبوجَعْفَرِ خازِن،، محمدبن حسین صاغانی خراسانی (ح 290- ح 360ق/930-971م)، یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان و منجمان سدۀ 4ق. اگرچه نام او در آثار بسیاری آمده و نوشته‌های متعددی به وی نسبت داده شده است، اما از زندگی و برخی خصوصیات وی اطلاع دقیقی در دست نیست. احتمالاً ابوجعفر در صاغان ــ قریه‌ای در حوالی مرو (نک‌ : سمعانی، 8/252) ــ زاده شد. او را بیشتر با کنیه‌اش می‌شناختند (قفطی، 396). برخی منابع (ایرانیکا؛ جیلیسپی، VII/334) نام پدر او را حسن نوشته‌اند. حاجی خلیفه (2/988) وی را خازنی نیز یاد می‌کند.
ابوجعفر خازن و ابوجعفر محمدبن حسین که تا چندی پیش دو ریاضی‌دان انگاشته می‌شدند، بنا به تحقیق عادل انبوبا، درواقع یک نفرند (قربانی، زندگی نامه، 63، حاشیۀ 1). اولیری (ص 239، 240) بدون ذکر مأخذی بر این باور است که ابوجعفر پیش از گرویدن به اسلام، صابئی بوده است.
به گفتۀ ویدمان، ابوجعفر نخست به فراگیری مسائل اعداد و ریاضیات پرداخت (نک‌ : EI1)، سپس نجوم آموخت و سرانجام به مسائل فلسفی روی آورد. از این‌رو ابوزید احمدبن سهل بلخی شرح آغاز کتاب السماء و العالم ارسطو را به نام وی تألیف کرد (نک‌ : ابن ندیم، 251؛ قفطی، 40). وی الات نجومی می‌ساخت و در به کار بردن آنها تبحر داشت. او در مثلثات نیز تحقیق می‌کرد. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب شکل القطاع خود در بحث از شکل مغنی و فروع و لواحق آن مطالبی دال بر این موضوع آورده است (نک‌ : بستانی). خازن در 348ق/959م در رصدی که ابوالفضل هروی در شهر ری انجام داد، نظارت داشت (بیرونی، تحدید، 70). وی نزد رکن‌الدوله منزلت ویژه‌ای داشت و از حمایت ابن عمید، وزیر او نیز برخوردار بود (EI2). در 342ق آنگاه که میان ابوعلی بن محتاج چغانی، سپاهدار امیر نوح ابن نصر سامانی و رکن‌الدولۀ دیلمی جنگ درگرفت، از جانب رکن‌الدوله برای عقد صلح مأمور شد و به تدبیر وی مقرر گردید که رکن‌الدوله سالانه 000‘200 دینار به امیر سامانی بپردازد، تا غائله خاتمه یابد (ابن اثیر، 8/504). از آنجا که جز این واقعۀ تاریخی، مورد دیگری از مداخلۀ وی در امور سیاسی در دست نیست، به هیچ‌وجه نمی‌توان او را رجل سیاسی دانست.
ابوجعفر تمام عمر یا اواخر آن را در ری به سر برد و از فرصت به دست آمده در دستگاه دیلمیان بهرۀ کافی کرفت و مسائل متعددی را که حل برخی از آنها پیش از آن غیرممکن می‌نمود، حل کرد و کتابهای ارزشمندی در همین دوران نوشت.
آثار:
الف ـ چاپی: 1. رساله فی انشاء المثلثات القائمه الزوایا المنطقه الاضلاع. مؤلف در این اثر کوشیده است اعداد صحیحی را که ریشۀ یکی از معادلات x2+y2=z2 و یا x2+(y2)2=z2 و یا x2+y2=(z2)2 باشد و نیز عدد منطق x را به گونه‌ای که x2+k مربع یک عدد منطق باشد، بیابد؛ 2. رساله در اثبات اینکه مجموع مربعات دو عدد فرد نمی‌تواند مربع کامل باشد. این دو رساله به کوشش عادل انبوبا در 1979م به چاپ رسیده است. ترجمۀ فرانسوی رسالۀ نخست نیز به کوشش فرانتس وپکه در 1861م به چاپ رسیده است (نک‌ : قربانی، همان، 64-65).
ب ـ خطی: 1. اصلاح کتاب المخروطات. تنها بخشی از این کتاب در مسألۀ تثلیث زاویه در دست است (همان، 66)؛ 2. البرهان علی الشکل السابع من کتاب بنی موسی. نسخه‌هایی از این اثر در دست است، از آن جمله نسخه ای در کتابخانۀ مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا (مرکزی، 3/157) موجود است؛ 3. تفسیر صدر المقاله العاشرﺓ من کتاب اقلیدس. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های پاریس (دوسلان، شم‌ 2467)، برلین (آلوارت، شم‌ 5924)، لیدن و فیض‌اللّه استانبول (GAL, S, I/387) موجود است. نسخه‌ای نیز از کتابی به نام شرح اصول اقلیدس در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران موجود است که ظاهراً همین کتاب مورد بحث است (نک‌ : دانش پژوه، 92)؛ 4. فی استخراج خطّین بین خطّین متوالیه متناسبه من طریق الهندسه الثابته، در شیوۀ ترسیم دو واسطۀ هندسی بین دو پاره‌خطّ مفروض. نسخه‌ای از این رساله در کتابخانۀ ملی پاریس (دوسلان، شم‌ 2457) موجود است.
ج ـ آثار یافت نشده: 1. تفسیر المجسطی (بیرونی، القانون، 2/653)؛ 2. زیج الصفائح، که قفطی آن را ارزشمندترین کتاب در نوع خود شمرده است (ابن ندیم، 282؛ بیرونی، الآثار الباقیه، 326؛ قفطی، 396). یک نسخۀ خطی بدون نام مؤلف در کتابخانۀ برلین موجود است که شامل دو فصل از نوشته‌های ابوجعفر دربارۀ دو ابزار نجومی است که احتمالاً از زیج الصفائح استخراج شده است (در این‌باره و نیز دربارۀ آنچه از این کتاب به آثار دانشمندان دیگر راه یافته، نک‌ : قربانی، ریاضی‌دانان، 89-90). رساله‌ای با عنوان رساله فی تصحیح ماوقع لابی جعفر الخازن من السهو فی زیج الصفائح، در تصحیح اشتباهات این زیج از ابونصر عراق (ﻫ م) در دست است که در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است (همان، 232)؛ 3. سرالعالمین یا کتاب العالمین (ابن ابی الحدید، 6/208؛ حاجی خلیفه، همانجا)؛ 4. کتاب فی الابعاد و الاجرام (بیرونی، القانون، 3/1312)؛ 5. کتاب فی میل الاجزاء (قربانی، زندگی نامه، همانجا)؛ 6. المدخل الکبیر الی علم النجوم (بیرونی، الآثار الباقیه، 203). قربانی احتمال داده که این کتاب همان تفسیر المجسطی ابوجعفر باشد (ریاضی‌دانان، 91)؛ 7. المسائل العددیه (ابن ندیم، قفطی، همانجاها).
برخی کتاب الآلات العجیبه الرصدیه را که از ابوالفتح عبدالرحمن منصور مروزی خازنی است، به ابوجعفر نسبت داده‌اند (قربانی، همان، 92؛ قس: میدلی، 111).
مآخذ: ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه اللّه، شرح نهج‌البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1960م؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن ندیم، الفهرست؛ اولیری، دلیسی، علوم الیونان و سبل انتقالها الی العرب، ترجمۀ وهیب کامل، قاهره، 1962م؛ بستانی؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیه، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیک، 1923م؛ همو، تحدید نهایات الاماکن، آنکارا، 1962م؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1374ق/1955م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی دانشکدۀ ادبیات، تهران، 1344ش؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1397ق/1977م؛ قربانی، ابوالقاسم، ریاضی‌دانان ایرانی، تهران، 1350ش؛ همو، زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ قفطی، علی ابن یوسف، تاریخ الحکماء، قاهره، 1903م؛ مرکزی، خطی؛ نیز:
Ahlward; De Slane; EI1; EI2; GAL, S; Gillispie, Ch. C., Dictionary of Scientific Biography, New York, 1973; Iranica; Mieli, Aldo, La Science Leiden, 1966.
علیرضا نوری گرمرودی