اَبوتُرابِ وَلی، میر (شاه) ابوتراب ولی گجراتی (د 1003ق/1595م)، مورخ و دولتمرد دربارِ اکبرشاه، از پادشاهان گورکانی هند. نیای او میر غیاث‌الدین معروف به سیدشاه میر، دانشمندی مشهور و از خاندان سادات سلامی شیراز بود (شاه نوازخان، 3/280-281؛ راس ، مقدمه). سید شاه میر در 898ق دو بار از ایران به گجرات رفت و بار دوم در پایتخت آنجا اقامت گزید و فرزندان او، کمال‌الدین و قطب‌الدین شکراللـه نفوذ و اعتباری خاص نزد سلاطین و امرای گجرات به دست آوردند (شاه نوازخان، 3/281؛ علامی، 3/217). خاندان سیدشاه میر همه «به سلسلۀ صوفیۀ مغربیه» گرایش داشتند (شاه نوازخان، همانجا؛ بلوخمان، I/570). برخی از مورخان، ابوتراب را فرزند کمال‌الدین دانسته‌اند (شاه نوازخان، علامی، همانجاها)، اما خود او در تاریخ گجرات (ص 16-17) تصریح کرده که فرزند قطب‌الدین شکراللـه است.
از تاریخ تولد و اوایل زندگی ابوتراب اطلاع چندانی در دست نیست، اما می‌دانیم که به سبب شهرت خانوادگی و لیاقت و کاردانی خود به زودی اعتبار زیادی در گجرات به دست آورد. در 981ق/1573م هنگامی که اکبشاه به گجرات آمد، ابوتراب به همراه اعتمادخان برایتسلیم شهر به حضور امپراتور رسید (ابوتراب، 54؛ نیز نک‌ : میرزا محمدحسن، 1/116؛ بداونی، 2/141؛ نهاوندی، 1/778). در همین زمان بود که ابوتراب ضمانت اعتمادخان و دیگر بزرگان گجرات را نزد اکبرشاه برعهده گرفت (ابوتراب، 61؛ میرزا محمدحسن، 1/117). به همین سبب ابوتراب در اوضاع آشفته گجرات اعتمادخان را از همدستی با مخالفان اکبرشاه بازداشت و با این کار بیشتر مورد عنایت امپراتور گورکانی قرار گرفت (شاه نوازخان، 3/283). در 985ق اکبرشاه منصب امارت حج را به او واگذاد و مبلغ هنگفتی در اختیارش نهاد تا میان مستمندان حجاز تقسیم کند. در این سفر اعتمادخان نیز همراه او بود (ابوتراب، 95-96؛ بداوانی، 2/251). ابوتراب پس از 13 ماه از حج بازگشت و سنگی که ظاهراً اثر پای پیامبر بر آن بود، با خود آورد که مورد استقبال اکبرشاه قرار گرفت و به فرمان او بنایی برای نگهداری آن سنگ در گجرات ساخته شد (ابوتراب، 95-98). ابوتراب همچنان مورد اعتماد اکبرشاه بود و در 992ق که اعتمادخان صوبه‌دار (والی) گجرات شد، ابوتراب منصب امین صوبه گرفت (علامی، 3/403؛ شاه نوازخان، 3/285؛ راس، همانجا).
از ابوتراب ولی اثری با عنوان تاریخ گجرات بر جای مانده است. این کتاب بدون مقدمه است و می‌توان آن را به دو بخش تقسیم کرد، بخش اول شامل وقایع حکومت بهادرشاه و شرح کشمکشهای او با همایون گورکانی است و در بخش دوم شرح جنگهای اکبرشاه، خصوصاً فتح گجرات به دست او، آمده است. این کتاب نثری ساده و روان دارد و گاه اشعار و امثال فارسی نیز در آن به کار رفته است. اگرچه نویسنده در شرح وقایع تاریخی به اختصار گراییده است، با اینهمه برای آشنایی به روابط پادشاهان آگره (همایون و اکبر) و سلاطین گجرات (بهادرشاه و اخلافش) سند معتبری است. از آنجا که وی با هر دو خاندان متخاصم ارتباط داشت، از این‌رو بدون آنکه از هیچ‌یک از طرفین درگیر جانبداری کند، به شرح حوادث پرداخته است. از طرف دیگر، چون خود شاهد رویدادها بوده و در برخی از آن رویدادها نیز شرکت داشته، تاریخ او در این زمینه از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است (آفتاب اصغر، 138). این کتاب در 1909م به کوشش دنیسن راس در کلکته به چاپ رسیده است.
مآخذ: آفتاب صغیر، تاریخ‌نویسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364ش؛ ابوتراب ولی، تاریخ گجرات، به کوشش دنیسن راس، کلکته، 1909م؛ بداوانی، عبدالقادر بن ملوک شاه، منتخب التواریخ، به کوشش ویلیام ناسولیس و منشی احمد علی، کلکته، 1869م؛ شاه نوازخان، صمصام‌الدوله، مآثرالامراء، به کوشش مولوی عبدالرحیم، کلکته، 1886م؛ میرزا محمدحسین، علی محمدخان، مرآت احمدی، به کوشش قاضی عبدالکریم و قاضی رحمت اللـه بن قاضی فتح محمد صاحب، بمبئی،1307ق؛ نهاوندی، ملاعبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوش محمد هدایت حسین، کلکته، 1924م؛ نیز:
Blochmann, H., Notes on The Ā᾽īn-I Akbarī, by Abū᾽l-Fazl, ῾llāmī, Calcutta, 1977; Ross, E. Denison, introd. A History of Gujarat (vide: PB, abū torāb-e valī).
هدی سیدحسین‌زاده