اِبْن‌ِ مأْمون‌، احمد بن‌ على‌ الزوال‌ (ذيقعدة 509 -19 شعبان‌ 586/ آوريل‌ 1116-21 سپتامبر 1190)، نحوي‌، لغوي‌، محدث‌ و خطاط. او از نادر كسانى‌ است‌ كه‌ زندگى‌ نامة خود را نوشته‌ و ياقوت‌ عيناً آن‌ را نقل‌ كرده‌ است‌. گفته‌هاي‌ ديگران‌ نيز بيشتر نقل‌ از همين‌ زندگى‌نامه‌ است‌. جد اعلاي‌ او مأمون‌ خليفه‌ بود و به‌ همين‌ سبب‌ است‌ كه‌ وي‌ نيز به‌ ابن‌ مأمون‌ شهرت‌ يافته‌ است‌ (ياقوت‌، 4/175).
ابن‌ مأمون‌ در محلة درب‌ فيروز بغداد زاده‌ شد و چون‌ درگذشت‌ در محلة باب‌ حرب‌ همان‌ شهر به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همو، 4/177؛ قفطى‌، 1/89). پدرش‌ در دوران‌ خلافت‌ مستظهر (487-512ق‌/1094- 1118م‌) و بعد در عهد مسترشد (512 -529ق‌/1118- 1135م‌) مدتى‌ رياست‌ «ديوان‌ زمام‌» را به‌ عهده‌ داشت‌ (ياقوت‌، همانجا). ابن‌ مأمون‌ در اوان‌ جوانى‌ قرائات‌ دهگانه‌ را به‌ همراه‌ اسماعيل‌ بن‌ جواليقى‌ (پسر ابومنصور جواليقى‌) نزد ابوبكر على‌ مرزوقى‌ و فنون‌ خوشنويسى‌ را نيز نزد حسن‌ بن‌ منصور جزري‌ آموخت‌ (همانجاها). وي‌ مدت‌ 11 سال‌ در مصاحبت‌ ابومنصور جواليقى‌ (د 539ق‌/1144م‌) بود و نحو و لغت‌ را از او آموخت‌ و كتابهاي‌ متعددي‌ نيز نزد او خواند (همانجاها). ابن‌ مأمون‌ از استادان‌ و مشاهير عصر خود از جمله‌ ابن‌ الحصين‌ و ابوالعز ابن‌ كادش‌ و بدر مولى‌ عبدالمحسن‌ حديث‌ شنيد (ذهبى‌، 112؛ قفطى‌، همانجا).
ابن‌ دبيثى‌ گويد كه‌ از وي‌ حديث‌ شنيده‌ و ابوالفتوح‌ ابن‌ حصري‌ از او روايت‌ كرده‌ است‌ (ذهبى‌، همانجا). ابن‌ مأمون‌ در 534ق‌/1140م‌ منصب‌ قضاي‌ دُجَيل‌ِ بغداد را به‌ عهده‌ گرفت‌ (ياقوت‌، 4/178؛ قفطى‌، همانجا) و مدتى‌ در اين‌ سمت‌ باقى‌ ماند، اما همينكه‌ مستنجد به‌ خلافت‌ (555 -566ق‌/1160-1171م‌) رسيد، بر قضات‌ سخت‌ گرفت‌ و اموال‌ بسياري‌ از آنان‌ از جمله‌ ابن‌ مأمون‌ را مصادره‌ كرد (ياقوت‌، 4/181). وي‌ مدت‌ 11 سال‌ يعنى‌ تا پايان‌ خلافت‌ مستنجد در چنين‌ وضعى‌ به‌ سر برد (همانجا)، ولى‌ با روي‌ كار آمدن‌ مستضى‌ء (566 - 575ق‌/1171- 1179م‌) مورد لطف‌ وي‌ قرار گرفت‌ و با وساطت‌ وزير عضدالدوله‌ در برخى‌ امور حكومتى‌ به‌ كار گمارده‌ شد (همو، 4/183). ابن‌ مأمون‌ شعر نيز مى‌سرود و ياقوت‌ (4/184- 185) 6 بيت‌ از اشعار او را ضبط كرده‌ است‌.
آثار: 1. اسرار الحروف‌، كه‌ در آن‌ از مخارج‌ و مواضع‌ حروف‌ و اشتقاق‌ اسمها و آراء مختلف‌ علماي‌ لغت‌ در اين‌ باره‌ به‌ بحث‌ پرداخته‌ بود (ياقوت‌ 4/182)؛ 2. شرح‌ كتاب‌ فصيح‌ ثعلب‌ (همانجا؛ بغدادي‌، 1/88).
مآخذ: بغدادي‌، هديه‌؛ ذهبى‌، محمد، المختصر المحتاج‌ اليه‌ من‌ تاريخ‌ ابن‌ الدبيثى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1369ق‌/1950م‌؛ ياقوت‌، ادبا.
رحمت‌پور محمد شيرجوپشت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا