اِبْن‌ِ ماساي‌، مسعود بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ماساي‌ (مق 789ق‌/ 1387م‌)، وزير چند تن‌ از امراي‌ مرينى‌ مغرب‌، به‌ ويژه‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يفلوسن‌. دوران‌ خدمت‌ او سراسر با آشوب‌ و فتنه‌ همراه‌ بود و وي‌ توفيق‌ يافت‌ بسياري‌ از اغتشاشات‌ را سركوب‌ كند. چون‌ سلطان‌ ابوعنان‌ مرينى‌ بيمار و مشرف‌ به‌ مرگ‌ شد، دولتمردان‌ كه‌ از بدرفتاري‌ و مداخله‌هاي‌ پسر و وليعهدش‌، ابوزيان‌ از او نفرت‌ داشتند و بر آيندة خود نيز بيمناك‌ بودند، با همراهى‌ حسن‌ بن‌ عمر، وزير ابوزيان‌، او را دستگير كردند و به‌ قتل‌ رساندند و برادر 5 سالة او، ابوبكر ملقب‌ به‌ السلطان‌ السعيد (سلاوي‌، 4(2)/3) را به‌ پادشاهى‌ رساندند و به‌ قولى‌ سلطان‌ بيمار را نيز در واپسين‌ روزهاي‌ 759ق‌ كشتند (ابن‌ خلدون‌، 7(3)/ 622). با شورش‌ ابوحمّو موسى‌ بن‌ يوسف‌ زيانى‌ و كمك‌ قبيلة بنى‌ عامر كه‌ منجر به‌ استيلاي‌ او بر تلمسان‌ شد، ابن‌ ماساي‌ از سوي‌ حسن‌ بن‌ عمر در رأس‌ سپاهى‌ مأمور دفع‌ وي‌ گرديد. در ربيع‌الثانى‌ 760 ابوحمو گريخت‌ و مسعود ابن‌ ماساي‌ بر تلمسان‌ استيلا يافت‌ (همو، 7(3)/628 - 629). يكى‌ از همراهان‌ ابن‌ ماساي‌ در اين‌ جنگ‌، منصور بن‌ سليمان‌ مرينى‌ بود كه‌ گروهى‌ انتظار داشتند كه‌ پس‌ از ابوعنان‌ به‌ سلطنت‌ برسد. ابن‌ ماساي‌ او را به‌ قبول‌ سلطنت‌ و پذيرفتن‌ بيعت‌ مردم‌ واداشت‌ و پس‌ از اخذ بيعت‌ براي‌ او در جمادي‌الا¸خر 760 از تلمسان‌ عازم‌ مغرب‌ شد (همو، 7(3)/630 -631)، اما به‌ زودي‌ از او دل‌ بريد و به‌ ابوسالم‌ ابراهيم‌ بن‌ ابى‌ الحسن‌ مرينى‌ متمايل‌ گرديد (همو، 7(3)/635). در شعبان‌ همان‌ سال‌، السلطان‌ السعيد و منصور بن‌ سليمان‌ كشته‌ شدند (سلاوي‌، 4(2)/7).
با به‌ حكومت‌ رسيدن‌ ابوسالم‌ ملقب‌ به‌ المستعين‌ بالله‌، باز ابن‌ ماساي‌ در نيمة شعبان‌ 670 به‌ وزارت‌ رسيد (همو، 4(2)/7- 8؛ ابن‌ خلدون‌، 7(3)/635)، اما ابوسالم‌ در 762ق‌ در جريان‌ يك‌ شورش‌ كشته‌ شد. ابن‌ ماساي‌ هم‌ گريخت‌، ولى‌ به‌ زودي‌ دستگير شد (همو، 7(3)/651 -652). رهبر شورش‌، عمر بن‌ عبدالله‌ فودودي‌ ابن‌ ماساي‌ را كه‌ دامادش‌ بود، در خانة خود نگاه‌ داشت‌ (سلاوي‌، 4(2)/41).
در روزگار سلطنت‌ ابوزيان‌ محمد بن‌ ابى‌ عبدالرحمان‌ (763ق‌) اين‌ دو يعنى‌ عمر بن‌ عبدالله‌ و ابن‌ ماساي‌ نزد او رفتند و به‌ توصية عمر بن‌ عبدالله‌، ابن‌ ماساي‌ وزير شد (همو، 4(2)/50). در همان‌ دوران‌ (764ق‌) ابن‌ ماساي‌ سجلماسه‌ را متصرف‌ شد و آن‌ را ضميمة فاس‌ كرد (همو، 4(2)/51) و با وجود حقى‌ كه‌ عمر بن‌ عبدالله‌ بر گردن‌ او داشت‌، به‌ دسيسه‌ و توطئه‌ برضد او پرداخت‌ و چون‌ كاري‌ از پيش‌ نبرد در 765ق‌ مجبور به‌ فرار شد (ابن‌ خلدون‌، 7(3)/666 - 668). بعدها ابن‌ ماساي‌ به‌ اندلس‌ گريخت‌ (767ق‌) و به‌ تحريك‌ ابن‌ خطيب‌ دستگير و زندانى‌ شد (ابن‌ خلدون‌، 7(3)/695). پس‌ از استقرار عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌ يفلوسن‌ مرينى‌ در مراكش‌ ابن‌ ماساي‌ نخست‌ به‌ فاس‌ و آنگاه‌ به‌ اندلس‌ رفت‌ و در غرناطه‌ كه‌ قلمرو ابن‌ احمر بود، ساكن‌ شد (همو، 7(3)/706-707). چون‌ ابوالعباس‌ مرينى‌ با لقب‌ المستنصر بالله‌ در مغرب‌ (776ق‌) به‌ سلطنت‌ رسيد (سلاوي‌، 4(2)/ 61 -62)، گروهى‌ از فتنه‌ جويان‌ به‌ سعايت‌ ميان‌ ابن‌ احمر و ابوالعباس‌ پرداختند (ابن‌ خلدون‌، 4(2)/380). ابن‌ احمر موسى‌ بن‌ ابى‌ عنان‌ را نامزد حكومت‌ مغرب‌ كرد و ابن‌ ماساي‌ را به‌ وزارت‌ او برگزيد و موسى‌ در 786ق‌ با لقب‌ المتوكل‌ على‌الله‌ به‌ فرمانروايى‌ رسيد (همو، 7(4)/729- 730)، ولى‌ زمام‌ امور در دست‌ ابن‌ ماساي‌ بود و او با قدرت‌ كشور را اداره‌ مى‌كرد و به‌ سركوبى‌ مخالفان‌ مى‌پرداخت‌ (همو، 7(4)/734- 735).
پس‌ از مدتى‌، سلطان‌ موسى‌ از استبداد ابن‌ ماساي‌ به‌ جان‌ آمد و در انديشة عزل‌ او افتاد و با برخى‌ از نديمان‌ خود در اين‌ باره‌ سخن‌ گفت‌. ابن‌ ماساي‌ خبر يافت‌ و به‌ چاره‌جويى‌ برخاست‌. نخست‌ پسرش‌ يحيى‌ را با يك‌ تن‌ ديگر نزد ابن‌ احمر فرستاد و از او خواست‌ ابوالعباس‌ مستنصر را كه‌ در قلعه‌اي‌ محبوس‌ بود، به‌ پادشاهى‌ مغرب‌ بازگرداند؛ خود نيز در رأس‌ سپاهى‌ براي‌ سركوب‌ شورش‌ حسن‌ بن‌ ناصر رهسپار غماره‌ شد و برادرش‌ يعيش‌ بن‌ ماساي‌ را به‌ جاي‌ خود گذاشت‌، ناگهان‌ سلطان‌ موسى‌ بيمار شد و پس‌ از يك‌ شبانه‌ روز در سى‌ و يك‌ سالگى‌ درگذشت‌ (جمادي‌الثانى‌ 788). گفته‌ مى‌شد، يعيش‌ بن‌ ماساي‌ او را مسموم‌ ساخته‌ است‌. آنگاه‌ يعيش‌، منتصر فرزند ابوالعباس‌ را به‌ پادشاهى‌ برداشت‌. وقتى‌ خبر درگذشت‌ موسى‌ به‌ ابن‌ ماساي‌ رسيد، عزم‌ بازگشت‌ كرد؛ كس‌ نيز نزد ابن‌ احمر فرستاد و از او خواست‌ ابوالعباس‌ را كه‌ اكنون‌ رهسپار مغرب‌ شده‌ بود، بازگرداند و به‌ جاي‌ او، محمد بن‌ ابوالفضل‌ بن‌ ابى‌ الحسن‌، ملقب‌ به‌ الواثق‌ را گسيل‌ دارد. ظاهراً خودكامگى‌ ابن‌ ماساي‌ در سلطنت‌ اين‌ يك‌ آسان‌تر تحقق‌ مى‌يافت‌. ابن‌ احمر اين‌ درخواست‌ او را نيز به‌ انجام‌ رساند (همو، 7(4)/734-736).
الواثق‌ پس‌ از پذيرفتن‌ شرايط ابن‌ ماساي‌ به‌ دارالملك‌ مغرب‌ رسيد و در شوال‌ 788 بيعت‌ با او انجام‌ گرفت‌، اما ابن‌ ماساي‌ گروهى‌ از همراهان‌ الواثق‌ را دستگير ساخت‌ و برخى‌ را شكنجه‌ كرد و شماري‌ را به‌ هلاكت‌ رساند (همو، 7(4)/738).
ابن‌ ماساي‌ چون‌ قدرت‌ مطلق‌ يافت‌، به‌ انديشة تصرف‌ مناطق‌ ديگر افتاد. نخست‌ به‌ مسالمت‌ از ابن‌ احمر خواست‌ كه‌ سبته‌ را به‌ او واگذارد. ابن‌ احمر به‌ خشم‌ آمد و در پاسخ‌ به‌ خشونت‌ گراييد. پس‌ فتنه‌ برخاست‌. ابن‌ ماساي‌ سپاهى‌ بسيج‌ كرد و سبته‌ را متصرف‌ شد. ابن‌ احمر نيز ابوالعباس‌ را به‌ جنگ‌ ابن‌ ماساي‌ فرستاد. ابوالعباس‌ پس‌ از تصرف‌ سبته‌ طمع‌ در فاس‌ بست‌. ابن‌ احمر نيز او را تشجيع‌ كرد و به‌ وي‌ وعدة كمك‌ داد. گرچه‌ ابوالعباس‌ در ميان‌ راه‌ مدت‌ دو ماه‌ در محاصرة نيروهاي‌ ابن‌ ماساي‌ افتاد، سرانجام‌ با كمكهايى‌ كه‌ به‌ وي‌ رسيد، بر ابن‌ ماساي‌ غالب‌ آمد و اين‌ يك‌ به‌ فاس‌ گريخت‌ و در البلد الجديد پناه‌ گرفت‌ (همو، 7(4)/739-743).
اندكى‌ بعد ابوالعباس‌ به‌ البلد الجديد رسيد. ابن‌ ماساي‌ كه‌ كار خود را پايان‌ يافته‌ مى‌ديد، مى‌خواست‌ بزرگ‌ زادگان‌ بنى‌ مرين‌ را كه‌ به‌ عنوان‌ گروگان‌ نزد خويش‌ نگاه‌ داشته‌ بود، به‌ قتل‌ رساند، ولى‌ يغمراسن‌ سالفى‌ (همو، 7(4)/745) او را از اين‌ كار بازداشت‌. ابن‌ ماساي‌ پس‌ از تحمل‌ 3 ماه‌ محاصره‌، به‌ مذاكره‌ با فرستادگان‌ ابوالعباس‌ تن‌ داد و از ايشان‌ امان‌ گرفت‌. پس‌ از سوگند دادن‌ آنان‌ بر قبول‌ شرايط خود، از جمله‌ اينكه‌ در مقام‌ وزارت‌ بماند و واثق‌ را به‌ اندلس‌ بفرستد، نزد ابوالعباس‌ رفت‌. ابوالعباس‌ در رمضان‌ 789 وارد البلد الجديد شد و واثق‌ را دستگير كرد و به‌ طنجه‌ فرستاد. دو روز بعد ابن‌ ماساي‌ و برادران‌ و كسانش‌ را نيز به‌ زندان‌ افكند و همة آنان‌ را با شكنجه‌ كشت‌. به‌ ويژه‌ ابن‌ ماساي‌ را به‌ سبب‌ بدرفتاريش‌ با بزرگان‌ مرينى‌ و غارت‌ اموال‌ و ويران‌ ساختن‌ خانه‌هاي‌ آنان‌، سخت‌ شكنجه‌ كرد. سپس‌ فرمان‌ داد دستها و پاهايش‌ را ببرند. ابن‌ ماساي‌ پيش‌ از آنكه‌ پاهايش‌ بريده‌ شود، جان‌ داد. واثق‌ را نيز در طنجه‌ كشتند (همو، 7(4)/745-746).
مآخذ: ابن‌ خلدون‌، العبر؛ سلاوي‌، احمد، الاستقصا لاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصى‌، به‌ كوشش‌ جعفر و محمد ناصري‌، تونس‌، 1955م‌؛ مقري‌، تلمسانى‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1968م‌. عبدالامير سليم‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا