اِبْن‌ِ كامِل‌، ابوبكر احمد بن‌ كامل‌ بن‌ خلف‌ بن‌ شجره‌ (260- 8 محرم‌ 350ق‌/874 -27 فورية 961م‌)، عالم‌ در علوم‌ قرآن‌، فقيه‌ و فاضى‌ بغدادي‌. او را منسوب‌ به‌ جدش‌ شجري‌ نيز خوانده‌اند (سمعانى‌، 8/65). وي‌ در سامرا زاده‌ شد و در بغداد سكنى‌ گزيد (ابن‌ نديم‌، 35؛ خطيب‌، 4/357). تحصيلات‌ اوليه‌اش‌ را در آنجا آغاز نمود و قرائت‌ را به‌ طريق‌ عرض‌ از ابوبكر اصبهانى‌، محمد بن‌ يحيى‌ كسائى‌ صغير و ديگران‌ فراگرفت‌ (ابن‌ جزري‌، 1/98). از گروهى‌ از مشايخ‌ حديث‌ چون‌ حارث‌ بن‌ ابى‌ اُسامه‌، احمد بن‌ ابى‌ خيثمه‌، ابوقلابة رقاشى‌، محمد بن‌ سعد عوفى‌ و عبدالله‌ بن‌ روح‌ مداينى‌ بهره‌ برد و در علوم‌ ديگري‌ چون‌ نحو، شعر، تاريخ‌، ايام‌ عرب‌ و رجال‌ نيز تبحر يافت‌ (قفطى‌، 1/97؛ خطيب‌، همانجا)، ولى‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ شهرت‌ اصلى‌ وي‌ در علوم‌ قرآن‌ بوده‌ است‌ (نك: ابن‌ نديم‌، همانجا). افرادي‌ چون‌ ابوبكر ابن‌ مهران‌، احمد بن‌ محمد عبدون‌ و ابراهيم‌ بن‌ احمد مروزي‌ از او قرائت‌ آموخته‌اند (ابن‌ جزري‌، همانجا؛ براي‌ نمونه‌هايى‌ از نقش‌ او در روايت‌ قرائات‌، نك: ابن‌ مهران‌، 71، 74، 75، 76؛ اندرابى‌، 122، 123، 124، 126). در حديث‌ نيز جمع‌ كثيري‌ چون‌ ابوالحسن‌ دارقطنى‌، حاكم‌ نيشابوري‌، ابوعبيدالله‌ مرزبانى‌، ابوعلى‌ ابن‌ شاذان‌، ابوبكر دوري‌ و ابراهيم‌ بن‌ مخلد باقرحى‌ از او روايت‌ كرده‌اند (دارقطنى‌، 1/21، جم؛ حاكم‌، 1/32؛ نجاشى‌، 162؛ طوسى‌، 150؛ ذهبى‌، 15/545). شاگردش‌ ابن‌ رزقويه‌ بسيار از او ستايش‌ كرده‌، اما دارقطنى‌ معتقد است‌ كه‌ او در نقل‌ حديث‌ تساهل‌ داشته‌ است‌ (نك: خطيب‌، 4/358). جايگاه‌ ابن‌ كامل‌ در تاريخ‌ را نيز نبايد ناديده‌ گرفت‌. اگرچه‌ كتاب‌ التاريخ‌ وي‌ اكنون‌ در دست‌ نيست‌، اما نوشته‌هاي‌ تاريخى‌ او تا قرنها بعد مورد استفادة مؤلفان‌ بوده‌ است‌ (نك: زبيدي‌، 101؛ سيد مرتضى‌، امالى‌، 1/227؛ خطيب‌، 3/40؛ همدانى‌، 1/154؛ ياقوت‌، 4/107؛ ابن‌ كثير، 10/292، 342، 11/107؛ عليمى‌، 1/143، 2/6، 7). همچنين‌ منقولاتى‌ دربارة اهل‌ بيت‌ (ع‌) از كتاب‌ تاريخ‌ وي‌ مورد توجه‌ مؤلفان‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك: سيد مرتضى‌، الشافى‌، 4/114؛ ابن‌ شهر آشوب‌، 3/363؛ قس‌: دلائل‌ الامامة، 50؛ جوينى‌، 1/279، 301-302).
ابن‌ كامل‌ راوي‌ تاريخ‌ طبري‌ از خود اوست‌ و در اين‌ امر نقش‌ مهمى‌ داشته‌ است‌ (نك: ابوعلى‌ مسكويه‌، 2/184، كه‌ تاريخ‌ طبري‌ را به‌ واسطة ابن‌ كامل‌ روايت‌ كرده‌ است‌؛ قس‌: ابن‌ اثير، 8/53). رابطة ابن‌ كامل‌ با محمد بن‌ جرير طبري‌ خود يكى‌ از برجسته‌ترين‌ جنبه‌هاي‌ شخصيت‌ علمى‌ اوست‌، چنانكه‌ او را در جرگة آن‌ دسته‌ از شاگردان‌ طبري‌ شمرده‌اند كه‌ مدتى‌ از مذهب‌ فقهى‌ وي‌ پيروي‌ مى‌كردند. در واقع‌ ابن‌ كامل‌ يكى‌ از مهم‌ترين‌ فقيهان‌ جريري‌ است‌ كه‌ تأليفات‌ متعددي‌ در اين‌ مذهب‌ داشته‌ است‌ و از ميان‌ آنها دو كتاب‌ الشروط الكبير و الشروط الصغير كه‌ از اولين‌ نوشته‌ها در اين‌ زمينه‌ هستند، بيشتر قابل‌ توجهند (نك: ابن‌ نديم‌، 292)؛ اما گويا پس‌ از مدتى‌ ابن‌ كامل‌ تقليد را كنار گذاشت‌ و در رأي‌ خود مستقل‌ گرديد (خطيب‌، 4/359؛ قس‌: ذهبى‌، 15/546)، البته‌ به‌ جزئيات‌ آراءِ فقهى‌ وي‌ در اين‌ دوره‌ اشاره‌اي‌ نشده‌ است‌ (قس‌: ابن‌ ابى‌ الوفاء، 90؛ ابن‌ قطلوبغا، 14، كه‌ نام‌ او را در زمرة حنفيان‌ آورده‌اند). در توضيح‌ اينكه‌ اكثر منابع‌ از او با عنوان‌ قاضى‌ ياد كرده‌اند، خطيب‌ بغدادي‌ (4/357 بدون‌ اشاره‌ به‌ تاريخى‌ معين‌ گويد كه‌ وي‌ از جانب‌ قاضى‌ القضاة ابوعمر محمد بن‌ يوسف‌، قضاي‌ كوفه‌ را برعهده‌ داشت‌. ابوعلى‌ مسكويه‌ (1/103) نيز ذيل‌ حوادث‌ سال‌ 311ق‌ از حضور او به‌ عنوان‌ قاضى‌ در مناظرة حامد بن‌ عباس‌ در بغداد ياد كرده‌ است‌.
ابن‌ نديم‌ (ص‌ 35، 292) آثار متعددي‌ را از ابن‌ كامل‌ نام‌ برده‌ كه‌ نشانى‌ از آنها در دست‌ نيست‌. تنها تأليف‌ موجود وي‌ اخبار القضاة الشعراء است‌ كه‌ نسخة خطى‌ آن‌ در كتابخانة ينى‌ جامع‌ استانبول‌ نگهداري‌ مى‌شود I/226) .(GAL,S, همچنين‌ در كتابخانة ظاهريه‌ نسخة خطى‌ رساله‌اي‌ با عنوان‌ فوائد حسان‌ و مقتل‌ عثمان‌ بن‌ عفان‌ به‌ روايت‌ ابن‌ كامل‌ موجود است‌ ( فهرس‌، 367).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ الوفاء، محمد، الجواهر المضية، حيدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/ 1932م‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، مناقب‌، قم‌، انتشارات‌ علامه‌؛ ابن‌ قطلوبغا، قاسم‌، تاج‌ التراجم‌، بغداد، 1962م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابن‌ مهران‌، احمد، المبسوط، به‌ كوشش‌ سبيع‌ حمزه‌ حاكمى‌، دمشق‌، 1407ق‌/1986م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابوعلى‌ مسكويه‌، احمد، تجارب‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ ه. ف‌. آمدرز، قاهره‌، 1332ق‌/1914م‌، اندرابى‌، احمد عمر، قراءات‌ القراء المعروفين‌، به‌ كوشش‌ احمد تصيف‌ جنايى‌، بيروت‌، 1407ق‌/1986م‌؛ جوينى‌، ابراهيم‌، فرائد السمطين‌، به‌ كوشش‌ محمد باقر محمودي‌، 1398ق‌/1978م‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌، حيدرآباد دكن‌، 1334ق‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ دارقطنى‌، على‌، السنن‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ هاشم‌ يمانى‌، مدينه‌، 1386/1966م‌؛ دلائل‌ الامامة، منسوب‌ به‌ ابن‌ رستم‌ طبري‌، نجف‌، 1383ق‌/ 1963م‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ابراهيم‌ زبيق‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ زبيدي‌، محمد، طبقات‌ النحويين‌ و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1373ق‌/1954م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1397ق‌/1977م‌؛ سيدمرتضى‌، امالى‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1373ق‌/1954م‌؛ همو، الشافى‌ فى‌ الامامة، به‌ كوشش‌ عبدالزهراء خطيب‌ حسينى‌، تهران‌، 1410ق‌؛ طوسى‌، محمد، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، كتابخانة مرتضويه‌؛ عليمى‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ فهرس‌ مجامع‌ المدرسة المعمرية، به‌ كوشش‌ ياسين‌ محمد سواس‌، كويت‌، 1408ق‌/1987م‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1369ق‌/1950م‌؛ نجاشى‌، احمد، الرجال‌، به‌ كوشش‌ موسى‌ شبيري‌، قم‌، 1407ق‌؛ همدانى‌، محمد، تكملة تاريخ‌ الطبري‌، به‌ كوشش‌ آلبرت‌ يوسف‌ كنعان‌، بيروت‌، 1961م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
,S.
مريم‌ صادقى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا