اِبْنِ كَبَر، ابوالبركات هبةالله بن كبر (د 724ق/1324م)، ملقب به
شمسالرياسة، روحانى مسيحى قطبى و دبير ركنالدين بيبرس منصوري دوادار از
امراي مصر (د 725ق). از زندگى او آگاهى چندانى در دست نيست، ليكن مىدانيم
كه افزون بر شغل دبيري، در كليساي المعلقة قاهره نيز به خدمت مشغول بود،
اما پس از مدتى از شغل دبيري كناره گرفت تا همواره در خدمت كليسا باشد.
ظاهراً ابن كبر نام مذهبى برصوما را به سبب تعلقش به كليسا بر نام خويش
افزوده است (گراف، ؛ II/438 «دائرةالمعارف...1»، IV/313 .(I/60,
هرچند كه پارهاي از منابع (همانجا؛ اشتاين اشنايدر، ابن كبر را پزشك نيز
معرفى كردهاند، ليكن در درستى اين گفته بايد شك كرد، زيرا هيچيك از منابع
متقدم نه تنها اثري از او در اين زمينه ذكر نكردهاند، بلكه از پزشك بودن
او نيز سخنى نگفتهاند. گراف (همانجا) منشأ اين اشتباه را در انتساب آثار
پزشكى ابن طيّب ابوالخير (پزشك و كشيش مسيحى) به ابن كبر مىداند. از
زندگى سياسى ابن كبر نيز اطلاعى در دست نيست.
آثار: ابن كبر از نويسندگانى است كه در زمان خويش نوآوريهايى داشته و يكى
از بهترين و جامعترين واژهنامههاي قبطى - عربى را نگاشته است. آنچه اين
اثر را در ميان اثرهاي مشابه آن تا سدة 7ق/13م برجسته كرده، اين است كه
نويسنده به ذكر واژهها و اصطلاحات دينى بسنده نكرده، بلكه به واژههاي
علمى نيز پرداخته است. ويژگى ديگر اين اثر آن است كه داراي پيوستى
موضوعى در 10 فصل و 32 جزء است. اين كتاب به دليل فراگير و گسترده بودن
واژههايش به فرهنگ كبير - السُّلَّم الكبير - نيز مشهور بوده است (گراف،
همانجا). اين اثر در 1648م، در رم به ويرايش كيرشر2 انتشار يافته و منتخباتى
از آن نيز توسط برخى پژوهشگران در مصر به چاپ رسيده است (همو، .(II/443
اثر مهم ديگر ابن كبر با عنوان مصباح الظلمة و ايضاح الخدمة، دانشنامهاي
است فراگير و جامع دربارة آيينها و مراسم و امور مذهبى مربوط به كليساي
قبطى. اين اثر در 24 فصل تنظيم شده است و نويسنده در آن به مسائلى چون:
توحيد و تثليث و نشان دادن آراء انحرافى اصحاب كليسا پرداخته و همچنين از
زندگى حواريون، از آثار نويسندگان برجستة مسيحى و از انجمنهاي كليسايى كه در
سدههاي پيشين به وجود آمده، ياد كرده است. كتاب مذكور در 1924م در پاريس،
همراه ترجمة آن توسط ل. ويل كور3، تيسران4 و گ. ويت5 در مجموعة «آباء
كليساي شرق6» (شم 20)، چاپ شد (گراف، .(II/439-440 سپس قسمتهايى از كتاب به
طور جداگانه منتشر گرديد؛ فهرستى از پيروان يونانى و غير يونانى كليسا، با
عنوان اسماء الرسل السبعين، به اهتمام آ. باومشتارك7، با ترجمة لاتينى آن
در 1901 و 1902م در جلدهاي 1 و 2 از مجموعة «مسيحيت شرقى8» به چاپ رسيد
(فولتون، .(II/80 فصل 22 آن كه تذكرة قديسان است، با عنوان «تذكرة
ابوالبركات» به كوشش يسران همراه با ترجمة فرانسوي آن به چاپ رسيده است.
ترجمة لاتين آن نيز به اهتمام فرانسوا نو9 در مجلد 13 مجموعة «آباء كليساي
شرق» (1908م) آمده است (گراف، .(II/441
گفتهاند كه ابن كبر در تأليف كتاب زبدة الفكر فى تاريخ الهجرة، اثر
ركنالدين بيبرس - دربارة تاريخ عمومى اسلام از آغاز تا 724ق، در 11 مجلد -
نقش مهمى داشته و امير را در نوشتن آن ياري كرده است (صفدي، 10/352؛
مقريزي، 2(1)/269)، اما به درستى نمىتوان سهم او را در پرداختن اين اثر
مشخص كرد S,288) , 2 EI). فقط مىدانيم كه ابن كبر كتاب مذكور را خلاصه كرده
است. نسخهاي از آن عنوانهاي مختار الاخبار، مختصر تاريخ المقر الركنى بيبرس
الدوا دار (المنصوري) و زبدة الفكرة فى تاريخ الهجرة در كتابخانة آمبروزيانا به
شمارة 117 موجود است ( آمبروزيانا، .(I/71 اگرچه گراف بر آن است كه كاتب
نسخة آمبروزيانا، در نسبت دادن اين اثر به ابن كبر دچار اشتباه شده است،
ليكن اسكار لوفگرن10 با ردّ نظرية فوق، عنوان كتاب را دليل بر صحت اين
انتساب مىداند ( آمبروزيانا، همانجا).
از ابن اكبر خطبهها و موعظههاي بسياري بر جاي مانده است. خصوصيات بديعى
آنها از جمله سجعگويى بيانگر تأثير پذيري او از پيشينيان خويش است (گراف،
.(II/442 برخى از اين خطبهها، همراه با موعظههاي ابن عَسّال در قاهره
يكبار در 1894م و بار ديگر در 1914م به چاپ رسيده است.
گذشته از آثار ياد شده، اين كتابها را نيز به وي نسبت دادهاند: البيان
الاظهر فى الرد على من يقول بالقضاء و القدر؛ جلاء العقول فى علم الاصول يا
كشف الاسرار الخفية فى اسباب المسيحية؛ ردود على اليهود و المسلمين (كحاله،
3/41).
مآخذ: صفدي، خليل، الوافى بالوفيات، به كوشش ژاكلين سوبله و على عماره،
بيروت، 1400ق/1980م؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1377ق/1957م؛
مقريزي، احمد، السلوك لمعرفة دول الملوك، به كوشش محمد مصطفى زياده،
قاهره، 1360ق/1941م؛ نيز:
Ambrosiana; EI 2 , S; Fulton, Alexander, Second Supplementary Catalogue of
Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959; Graf, G., Geschichte
der Christlichen arabischen Literatur, Vatican City, 1947; New Catholic
Encyclopedia, Washingron, 1966; Steinschneider, M., Polemische und apologetische
Literatur in arabischer Sprache, Leipzig 1966.
شهناز رازپوش
تايپ مجدد و ن * 1 * زا
ن * 2 * زا