اِبْن‌ِ قاص‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ ابى‌ احمد طبري‌ (د 335ق‌/ 946م‌)، فقيه‌ شافعى‌، قاضى‌ و واعظ اهل‌ طبرستان‌. شهرت‌ وي‌ با اختلاف‌ ذكر شده‌ است‌: بيشتر مآخذ، «ابن‌ القاص‌» (ابن‌ خلكان‌، 1/68؛ سبكى‌، 3/59؛ نووي‌، 1/252؛ صفدي‌، 6/227؛ ذهبى‌، 15/371)، برخى‌ نيز «القاص‌» (ابن‌ اثير، 3/7- 8) آورده‌اند. شهرت‌ ابن‌ قاص‌ به‌ جهت‌ اشتغال‌ پدرش‌ به‌ وعظ و داستان‌ سرايى‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ نووي‌، 1(2)/253). اين‌ شهرت‌ در برخى‌ از منابع‌ (مثلاً ابن‌ تغري‌ بردي‌، 3/294) به‌ صورت‌ «ابن‌ القاضى‌» آمده‌ است‌ كه‌ تحريف‌ به‌ نظر مى‌رسد.
ابن‌ قاص‌ براي‌ تحصيل‌ به‌ بغداد رفت‌. فقه‌ را از ابوالعباس‌ ابن‌ سريج‌، فقيه‌ بزرگ‌ شافعى‌، فرا گرفت‌ (ابو اسحاق‌ شيرازي‌، 120) و از كسانى‌ چون‌ ابوخليفه‌ جمحى‌ و محمد بن‌ عثمان‌ بن‌ ابى‌ شيبه‌ اخذ حديث‌ كرد (ذهبى‌، سبكى‌، همانجاها). پس‌ از آن‌ به‌ طبرستان‌ بازگشت‌ و به‌ تدريس‌ و وعظ پرداخت‌ و در آنجا پيشواي‌ شافعيان‌ گرديد و عدّة كثيري‌ از او فقه‌ شافعى‌ آموختند كه‌ از جملة آنان‌ ابوعلى‌ طبري‌ معروف‌ به‌ زجاجى‌ قابل‌ ذكر است‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌، همانجا؛ سمعانى‌، 10/303؛ ذهبى‌، 15/372).
ابن‌ قاص‌ در جنگ‌ مسلمانان‌ با روميان‌ مشاركت‌ فعالى‌ داشت‌ (سمعانى‌، همانجا)، سپس‌ به‌ طرسوس‌ (در جنوب‌ تركية كنونى‌) رفت‌ و در آنجا رحل‌ اقامت‌ افكند و به‌ وعظ پرداخت‌ و در همانجا درگذشت‌. گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ مدتى‌ مقام‌ قضاء آنجا را نيز بر عهده‌ گرفت‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌، سمعانى‌، ابن‌ خلكان‌، همانجاها). وي‌ در فقه‌ صاحب‌ نظر بود و آراء او در كتب‌ مهم‌ فقه‌ شافعى‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك: نووي‌، ابن‌ خلكان‌، همانجاها). برخى‌ از آراءِ غريب‌ او را عبادي‌ (ص‌ 74) و سبكى‌ (3/60 -63) ذكر كرده‌اند، وي‌ به‌ عدم‌ وقوع‌ مجاز در قرآن‌ اعتقاد دارد و در اين‌ باب‌ با ظاهريان‌ هم‌ رأي‌ است‌ (نك: عبادي‌، همانجا).
از آثار او كه‌ بيشتر رساله‌هايى‌ مختصر، ولى‌ پرمحتواست‌، تنها رسالة دلائل‌ القبلة در 1913م‌ توسط لويس‌ شيخو در مجلة المشرق‌ (شم 17) چاپ‌ شده‌ است‌. از آثار خطى‌ او نسخه‌اي‌ از ادب‌ القاضى‌ در كتابخانة فيض‌الله‌ افندي‌ موجود است‌ .(GAS,I/497) اين‌ كتاب‌ را بايد يكى‌ از اولين‌ آثار شافعيان‌ در آيين‌ قضا و صفات‌ قاضى‌ دانست‌ (نك: حاجى‌ خليفه‌، 1/47). اثر ديگر وي‌ التلخيص‌ فى‌ الفروع‌، متن‌ مختصري‌ است‌ در فقه‌ كه‌ از مشهورترين‌ كتابهاي‌ اوست‌ و عدة زيادي‌ از دانشمندان‌ شافعى‌ آن‌ را شرح‌ كرده‌اند كه‌ ابوعبدالله‌ ختن‌، قفّال‌ و ابوعلى‌ سنجى‌ از آن‌ جمله‌اند (ابواسحاق‌ شيرازي‌، 120؛ نووي‌، همانجا). نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة اياصوفيه‌ هست‌ (نك: GAL, .(I/191 اثر ديگري‌ نيز با عنوان‌ فوائد حديث‌ ابى‌ عمير (براي‌ مآخذ متن‌ حديث‌، نك: مزي‌، 1/436) در دارالكتب‌ قاهره‌ (سيد، 1/90) موجود است‌.
از آثار يافت‌ نشدة وي‌ اين‌ كتابها را مى‌توان‌ نام‌ برد: المفتاح‌ در فقه‌ شافعى‌ كه‌ بارها شرح‌ شده‌ است‌ (نك: ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 1/261، 280؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1769)، ادب‌ الجدل‌، شرح‌ مختصر المزنى‌ و المواقيت‌ (نك: عبادي‌، 74؛ سمعانى‌، 10/303؛ نووي‌، همانجا؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1219، 1631).
مآخذ: ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر، طبقات‌ الشافعية، حيدرآباد دكن‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خليل‌ الميس‌، بيروت‌، دارالقلم‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد طناحى‌ و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1383ق‌/1964م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1399ق‌/1979م‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1954م‌؛ عبادي‌، محمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعية، به‌ كوشش‌ گوستاويتستام‌، ليدن‌، 1964م‌؛ مزي‌، يوسف‌، تحفة الاشراف‌، بمبئى‌، 1384ق‌/1965م‌؛ نووي‌، يحيى‌ بن‌ شرف‌، تهذيب‌ الا´سماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارة الطباعة المنيرية؛ نيز:
; GAS.
محمدجواد ساروي‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا