اِبْن‌ِ فَرْحون‌، عنوان‌ افراد خاندانى‌ از فقها و علماي‌ مالكى‌ ساكن‌ مدينه‌. اينان‌ از آن‌ جهت‌ كه‌ نسبشان‌ به‌ بنى‌ يَعْمَر - از شاخه‌هاي‌ قبيلة كنانه‌ - مى‌رسد، يعمري‌ نيز خوانده‌ مى‌شدند (سمعانى‌، 13/514). ظاهراً اصل‌ اين‌ خاندان‌ از حوالى‌ جَيّان‌ اندلس‌ بود كه‌ از آنجا به‌ تونس‌ و سپس‌ به‌ مدينه‌ نقل‌ مكان‌ كرده‌اند (ابن‌ فرحون‌، 1/454؛ بابا تنبكتى‌، 30). افراد شناخته‌ شدة اين‌ خاندان‌ عبارتند از:
1. ابوالحسن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ فرحون‌ بن‌ محمد بن‌ فرحون‌. ملقب‌ به‌ نورالدين‌ (698 -746ق‌/1298- 1345م‌). وي‌ در فقه‌ و حديث‌ و فنون‌ شعري‌ تبحر داشت‌. از مشايخ‌ او مى‌توان‌ به‌ زين‌الدين‌ طبري‌، شمس‌الدين‌ ذهبى‌، محمد بن‌ عربشاه‌ و ابن‌ جابرِ وادي‌ آشى‌ اشاره‌ كرد (ابن‌ فرحون‌، 2/124). از شاگردان‌ او تنها از ابوالعباس‌ قباب‌ ياد شده‌ كه‌ در مغرب‌ او را ديده‌ بوده‌ است‌ (همو، 2/125). على‌ بن‌ فرحون‌ پس‌ از 730ق‌ براي‌ كسب‌ دانش‌ بارها به‌ مصر و مغرب‌ و قدس‌ و دمشق‌ سفر كرد و صفدي‌ (7/49) در 741ق‌ او را در دمشق‌ ملاقات‌ كرده‌ است‌. از گفتة همو چنين‌ برمى‌آيد كه‌ وي‌ در شعر تبحر داشته‌ و در تصدير و تعجيز لامية العجم‌، سبكى‌ را به‌ كار برده‌ كه‌ منحصر به‌ او بوده‌ است‌ (7/50 -51). آثار خود وي‌ نيز تأييد مى‌كند كه‌ چيره‌دستى‌ او در فنون‌ شعري‌ بيش‌ از جنبه‌هاي‌ ديگر بوده‌ است‌.
آثار: 1. تاريخ‌ الاخبار و التعريف‌ بنسب‌ النبى‌ المختار، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در رباط موجود است‌ (وكيل‌، 2(4)/131)؛ 2. الزاهر فى‌ المواعظ و الحكايات‌ و الاحاديث‌ و الذخائر، كه‌ نسخه‌هايى‌ از آن‌ در كتابخانة سلطنتى‌ برلين‌ ( آلوارت‌، شم و ديگر كتابخانه‌ها وجود دارد ( مجلة معهد المخطوطات‌، 5(2) /223؛ II/227 )؛ GAL,S, 3. نزهة النظر و نخبة الفكر، كه‌ تصدير و تعجيز و تذييلى‌ بر لامية العجم‌ است‌ و دو نسخه‌ از آن‌ در كتابخانة اسكوريال‌ ( 2 ESC، شم و خزانة آل‌ محفوظ در عراق‌ ( مجلة معهد المخطوطات‌، 6/47) موجود است‌ (براي‌ ديگر آثار، نك: ابن‌ فرحون‌، 2/125-126). وي‌ ديوان‌ شعري‌ نيز داشته‌ (ابن‌ حجر، 137) و پاره‌اي‌ از اشعار او را سخاوي‌ (3/256) آورده‌ است‌.
2. عبدالله‌ بن‌ محمد (693 -769ق‌/1294- 1368م‌)، برادر على‌ ابن‌ فرحون‌، مورخ‌ و قاضى‌ مدينه‌. او در فقه‌، حديث‌ و ادبيات‌ عرب‌ تبحر داشت‌. در مدينه‌ تولد و نشأت‌ يافت‌ و زندگى‌ خود را بيشتر در همانجا گذرانيد. از اوايل‌ جوانى‌ به‌ فراگيري‌ ادبيات‌ عرب‌ روي‌ آورد و مشايخ‌ او بيشتر همان‌ مشايخ‌ برادرش‌ على‌ بودند (ابن‌ فرحون‌، 1/454- 455). سخاوي‌ (2/404- 405) چند تن‌ از شاگردان‌ او را نام‌ برده‌ است‌. عبدالله‌ بن‌ فرحون‌ پس‌ از 746ق‌ نزديك‌ 20 سال‌ به‌ نيابت‌ قضا در مدينه‌ اشتغال‌ داشت‌ و در 765ق‌ رسماً به‌ عنوان‌ قاضى‌ آن‌ شهر تعيين‌ گرديد (ابن‌ فرحون‌، 1/455-457؛ سخاوي‌، 2/404). در طول‌ مدت‌ تصدي‌ قضا، به‌ تضعيف‌ شيعيان‌ مدينه‌ پرداخت‌ و به‌ فعاليت‌ گسترده‌اي‌ برضد اين‌ گروه‌ و بزرگان‌ آنان‌ دست‌ زد. شايد بر اثر همين‌ تعصب‌ شديد بود كه‌ مورد سوءِ قصد قرار گرفت‌، ولى‌ جان‌ سالم‌ به‌ در برد (همانجا).
از آثار وي‌ چند اثر خطى‌ به‌ شرح‌ زير هم‌ اكنون‌ موجود است‌: العدة فى‌ اعراب‌ العمدة، كه‌ دو نسخه‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر (سيد، 2/132) و كتابخانة عباسية بصره‌ ( مخطوطات‌، 98) نگهداري‌ مى‌شود؛ نصيحة المشاور و تسلية المجاور، كه‌ در تاريخ‌ مدينه‌ و اثر مهم‌ اوست‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ ؛ GAL,S,II/221) در مورد ديگر آثار وي‌، نك: ابن‌ فرحون‌، 1/457- 458).
3. ابوالوفا ابراهيم‌ بن‌ على‌ بن‌ محمد، ملقب‌ به‌ برهان‌الدين‌ (د 799ق‌/1397م‌)، قاضى‌، فقيه‌ و طبقات‌ نويس‌ مالكى‌. وي‌ چندي‌ پس‌ از 730ق‌/1330م‌ در مدينه‌ چشم‌ به‌ جهان‌ گشود (ابن‌ حجر، 1/53؛ سخاوي‌، 1/131) و از مشايخى‌ چون‌ جمال‌الدين‌ محمد بن‌ احمد مطري‌، ابن‌ عبدالله‌ وادي‌ آشى‌ (ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، 3/623) و عمويش‌ عبدالله‌ استفاده‌ نمود. محب‌الدين‌ طبري‌ و ابوالفتح‌ مراغى‌ از شاگردان‌ او به‌ شمار مى‌روند (بابا تنبكتى‌، 30؛ سخاوي‌، 1/132). وي‌ سفرهاي‌ متعددي‌ به‌ مصر و شام‌ داشت‌. مهم‌ترين‌ مرحلة زندگى‌ او زمانى‌ بود كه‌ در 793ق‌ به‌ عنوان‌ قاضى‌ مدينه‌ تعيين‌ گرديد، در آن‌ زمان‌ فقه‌ مالكى‌ در مدينه‌ بسيار محدود شده‌ و پيروان‌ آن‌ رو به‌ كاهش‌ بودند، ولى‌ ابن‌ فرحون‌ در دوران‌ تصدي‌ قضا كوشش‌ بسياري‌ در جهت‌ قوّت‌ بخشيدن‌ به‌ اين‌ مذهب‌ كرد (بابا تنبكتى‌، 30-31).
آثار چاپى‌: 1. تبصرة الحكام‌ فى‌ اصول‌ الاقضية و مناهج‌ الاحكام‌. اين‌ اثر نخستين‌ بار در 1301ق‌ در مصر به‌ چاپ‌ رسيده‌ و چندين‌ بار پس‌ از آن‌ تجديد چاپ‌ شده‌ است‌؛ 2. درّة الغواص‌ فى‌ محاضرة الخواص‌ يا الغاز ابن‌ فرحون‌، كه‌ از اولين‌ آثار مالكيان‌ در الغاز فقهى‌ است‌ و يك‌ بار به‌ كوشش‌ محمد ابوالاجفان‌ و عثمان‌ بطينح‌، در تونس‌ (1980م‌) و بار دوم‌ به‌ كوشش‌ همان‌ محققان‌ در بيروت‌ (1985م‌) منتشر شده‌ است‌؛ 3. الديباج‌ المُذْهَب‌ فى‌ معرفة اعيان‌ علماءِ المَذْهَب‌، در طبقات‌ مالكيّه‌ و يكى‌ از مشهورترين‌ تأليفات‌ اوست‌ و مؤلف‌ در آن‌ از 630 تن‌ از فقيهان‌ و راويان‌ و مؤلفان‌ مالكى‌ ياد كرده‌ است‌، ولى‌ بيشتر به‌ نقل‌ سخن‌ گذشتگان‌ پرداخته‌ و تنها آن‌ قسمت‌ از اين‌ تأليف‌ حائز اهميت‌ است‌ كه‌ در آن‌ از معاصران‌ خود سخن‌ گفته‌ است‌ (ابن‌ فرحون‌، 1/4). اين‌ كتاب‌ چندين‌ بار چاپ‌ شده‌ و آخرين‌ چاپ‌ آن‌ در دو جلد در قاهره‌ به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور در 1972-1976م‌ انجام‌ گرفته‌ است‌. محقق‌ در مقدمة كتاب‌ تحليلى‌ نيز از سبك‌ مؤلف‌ ارائه‌ كرده‌ است‌. بر اين‌ كتاب‌ ذيلهايى‌ نوشته‌ شده‌ است‌. از آن‌ جمله‌ كفاية المحتاج‌، از خود ابن‌ فرحون‌ و نيل‌ الابتهاج‌، از بابا تنبكتى‌.
آثار خطى‌: 1. ارشاد السالك‌ الى‌ افعال‌ المناسك‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة صبيحيه‌ در سلا مضبوط است‌ (حجى‌، شم 194؛ نك: بابا تنبكتى‌، 32)؛ 2. تسهيل‌ المهمات‌ فى‌ شرح‌ جامع‌ الامهات‌ ابن‌ حاجب‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در ژنو نگهداري‌ مى‌شود (لوكا، 28 -27 ؛ براي‌ ديگر آثار وي‌، نك: بابا تنبكتى‌، همانجا).
ابن‌ فرحون‌ فرزندي‌ به‌ نام‌ ابواليمن‌ محمد (مخلوف‌، 239) داشته‌ كه‌ تأليفى‌ با عنوان‌ المسائل‌ الملقوطة من‌ الكتب‌ المبسوطة دارد و نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانه‌اي‌ شخصى‌ در تونس‌ موجود است‌ (ابوالاجفان‌، 375).
مآخذ: ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1394ق‌/ 1974م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1972-1976م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ عدنان‌ درويش‌، دمشق‌، 1977م‌؛ ابوالاجفان‌، محمد و عثمان‌ بطبخ‌، فهرست‌ مآخذ تحقيق‌ دربارة درة الغواص‌ ابن‌ فرحون‌، بيروت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ بابا تنبكتى‌، احمد، «نيل‌ الابتهاج‌»، در حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ حجى‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت‌، 1406ق‌/1985م‌؛ سخاوي‌، عبدالرحمان‌، التحفة اللطيفة، به‌ كوشش‌ اسعد طرابزونى‌ حسينى‌، قاهره‌، 1399ق‌/1979م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، حيدرآباد دكن‌، 1402ق‌/1982م‌؛ سيد، خطى‌؛ صفدي‌، خليل‌، اعيان‌ العصر، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، قاهره‌، 1379ق‌/1959-1960م‌؛ مخطوطات‌ المكتبة العباسية فى‌ البصرة، بيروت‌، 1407ق‌/ 1986م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1350ق‌؛ وكيل‌، مختار، فهرست‌ المخطوطات‌ المصورة (التاريخ‌)، قاهره‌، 1390ق‌/1970م‌؛ نيز:
Ahlwardt; GAL,S; ESC 2 ; Louca, A., Catalogue des manuscrits arabes, Gen I ve, 1968.
مهدي‌ سلماسى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا