اِبْن‌ِ فُرات‌، ناصرالدين‌ محمد بن‌ عبدالرحيم‌ بن‌ على‌ بن‌ حسن‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالعزيز بن‌ محمد مصري‌ حنفى‌ (735-29 رمضان‌ 807ق‌/ 1335-2 آوريل‌ 1405م‌)، فقيه‌، مورخ‌ و خطيب‌ مدرسة معزّية قاهره‌.
وي‌ در خانواده‌اي‌ فقير در قاهره‌ زاده‌ شد و همانجا درگذشت‌. از خردي‌ در طلب‌ علم‌ برآمد و از كسانى‌ چون‌ ابوالفرج‌ بن‌ عبدالهادي‌ و ابوبكر بن‌ صناج‌، راوي‌ دلائل‌ النبوة حديث‌ شنيد و از حافظ ذهبى‌، ابوالحسن‌ بندينجى‌ و گروهى‌ ديگر اجازة روايت‌ يافت‌. از كتاب‌ شفا، تأليف‌ قاضى‌ عياض‌ و ثواب‌ الا¸دم‌، تأليف‌ ابن‌ عبدالهادي‌ حديث‌ نقل‌ مى‌كرد (ابن‌ حجر، 5/268-269).
وي‌ مسلمانى‌ معتقد و مؤمن‌ بود، ولى‌ استعمال‌ بعضى‌ كلمات‌ در نوشته‌هايش‌، نشانگر آن‌ است‌ كه‌ نسبت‌ به‌ پيروان‌ ساير اديان‌ و مذاهب‌ خشن‌ بوده‌ است‌ (شمّاع‌، 4(1)/ «ع‌»).
ابن‌ فرات‌ شيفتة تاريخ‌ بود و همواره‌ به‌ نوشتن‌ مطالب‌ تاريخى‌ اشتغال‌ داشت‌. يادداشتهاي‌ خود را در دفترهايى‌ كه‌ شمار آن‌ را صد جلد گفته‌اند، گرد آورد. آنگاه‌ چكيدة اين‌ مطالعات‌ را در كتابى‌ در حدود 20 جلد، موسوم‌ به‌ تاريخ‌ الدول‌ و الملوك‌، معروف‌ به‌ تاريخ‌ ابن‌ الفرات‌ نگاشت‌ (سخاوي‌، 8/51؛ .(GAL,II/62 اين‌ تاريخ‌ مشتمل‌ بر حوادث‌ سدة ششم‌ تا زمان‌ مؤلف‌ است‌ كه‌ به‌ ترتيب‌ معكوس‌ نوشته‌ شده‌، بدين‌ معنى‌ كه‌ مؤلف‌ از قرن‌ هشتم‌ آغاز كرده‌، سپس‌ به‌ ذكر وقايع‌ قرن‌ هفتم‌، و بعد قرن‌ ششم‌ پرداخته‌ است‌. وي‌ حوادث‌ قرن‌ پنجم‌ و چهارم‌ را نيز شروع‌ كرده‌ بود، ولى‌ مرگش‌ فرا رسيد و كارش‌ ناتمام‌ ماند (ابن‌ حجر، 5/268؛ ابن‌ عماد حنبلى‌، 7/72). چنين‌ پيداست‌ كه‌ او وقايع‌ مربوط به‌ 3 سال‌ نخست‌ سدة 9ق‌ را نيز مسوّده‌ كرده‌ بود، ولى‌ دست‌ نوشتة وي‌ به‌ دليل‌ بى‌توجهى‌ پسرش‌ فروخته‌ شد (سخاوي‌، همانجا). در هر حال‌ نسخه‌اي‌ كه‌ امروزه‌ در دست‌ است‌، صرف‌ نظر از پاره‌اي‌ افتادگيها، حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 501 -799ق‌/1107-1396م‌ را در بر مى‌گيرد. ابن‌ فرات‌ در اين‌ تاريخ‌، به‌ رسم‌ مؤلفان‌ زمان‌ خود، حوادث‌ را برحسب‌ سالها ذكر كرده‌ و در پايان‌ هر سال‌ وفيات‌ رجال‌ را بر آن‌ افزوده‌ است‌ و به‌ طوري‌ كه‌ خود در آغاز مجلّد مربوط به‌ حوادث‌ قرن‌ ششم‌ آورده‌، دربارة جلوس‌ خليفه‌ و صفات‌ او، وفات‌ يا خلع‌ او، تصرّف‌ شهرها و سرزمينهاي‌ پادشاهان‌ اسلامى‌، عزل‌ قضات‌ و وزرا و حكّام‌ و سبب‌ آن‌، اخبار مربوط به‌ پادشاهان‌، امرا، سرداران‌، اشراف‌، علما، فقها، نحويين‌ و شعرا و تاريخ‌ و محل‌ تولدشان‌، آنچه‌ مى‌دانسته‌، نقل‌ كرده‌ است‌ (فلوگل‌، )؛ II/47 برخى‌ از نويسندگان‌، نوشته‌اش‌ را داراي‌ اغلاط فاحش‌ و عباراتش‌ را عاميانه‌ خوانده‌اند (ابن‌ حجر؛ سخاوي‌، همانجاها).
ناصرالدين‌ با وجود عنايت‌ به‌ ادبيّات‌، اعم‌ّ از شعر و نثر، و توجه‌ به‌ ادبا و جمع‌آوري‌ و ارائة شواهد شعري‌ از هر حادثه‌ و تدريس‌ نصوص‌ ادبى‌، داراي‌ يك‌ سبك‌ خاص‌ ادبى‌ نبود (شمّاع‌، همانجا). قرائت‌ متن‌ كتاب‌، بدون‌ مراجعه‌ به‌ مأخذ مورد استناد مؤلّف‌، كار دشواري‌ است‌. طرز املاي‌ كلمات‌ و مسامحه‌ و سهل‌انگاري‌ در نقطه‌گذاري‌ بر حروف‌ و تعيين‌ حركت‌ كار را بر خواننده‌ مشكل‌ مى‌سازد و باعث‌ اختلاط معانى‌ جملات‌ مى‌گردد (زريق‌، 9(1)/ «م‌»؛ شمّاع‌، 4(1)«ن‌ - ع‌»). در ذكر مطالب‌ به‌ اطاله‌ و تفصيل‌ بيش‌ از حدّ لزوم‌ و تكرار پرداخته‌ و برخى‌ از حوادث‌ را روزبه‌روز دنبال‌ كرده‌ است‌، چندان‌ كه‌ جزء اول‌ از جلد نهم‌ آن‌ تنها مربوط به‌ حوادث‌ 4 سال‌ از 789 تا 792ق‌ است‌ (زريق‌، 9(1)/ «ل‌»). با اينهمه‌، تاريخ‌ ابن‌ فرات‌، كتابى‌ ارزشمند است‌، زيرا نويسنده‌ خود شاهد برخى‌ حوادث‌ بوده‌، گاه‌ نيز در آن‌ شركت‌ داشته‌ است‌. وي‌ حوادث‌ را با صداقت‌ و صراحت‌ ذكر كرده‌ است‌ (شمّاع‌، 4(1)/ «ع‌»؛ زريق‌، 9(1)/«ل‌»).
مهم‌ترين‌ نسخة خطى‌ اين‌ تاريخ‌، در 9 مجلد در كتابخانة وين‌ نگهداري‌ مى‌شود كه‌ اغلب‌ِ قطعات‌ آن‌ به‌ خط خود مؤلف‌ است‌ و مربوط مى‌شود به‌ اخبار و حوادث‌ اوّل‌ محرّم‌ 501 تا اوّل‌ محرّم‌ 799ق‌/22 اگوست‌ 1107- 5 اكتبر 1396م‌. فلوگل‌ دربارة اصيل‌ بودن‌ اين‌ نسخه‌ به‌ تفصيل‌ دلايلى‌ مى‌آورد. اين‌ نسخه‌ كامل‌ نيست‌ و بعضى‌ از مواضع‌ آن‌ مثلاً در جلد 4، حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 568 - 585ق‌/1172- 1189م‌ و سال‌ 589ق‌/1193م‌ و از جلد 5، حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 625 - 659ق‌/1227-1260م‌ از ميان‌ رفته‌ است‌، اما اثري‌ مشتمل‌ بر وقايع‌ بين‌ سالهاي‌ 639 -659ق‌/1241-1260م‌ در كتابخانة واتيكان‌ موجود است‌ كه‌ ولسترنج‌، مورخ‌ انگليسى‌، معتقد است‌ جزئى‌ از تاريخ‌ ابن‌ فرات‌ مى‌باشد و دلايلى‌ بر اصالت‌ آن‌ ذكر مى‌كند. دلاويدا نيز در فهرستى‌ كه‌ بر مخطوطات‌ عربى‌ اسلامى‌ موجود در كتابخانة واتيكان‌ فراهم‌ آورده‌، به‌ اصالت‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (زريق‌، 9(1)/«ي‌»). قسمتهاي‌ خالى‌ مربوط به‌ سالهاي‌ 625 تا 638ق‌/1227-1241م‌ نيز با پيدا شدن‌ مجلدي‌ در مراكش‌ كه‌ نسخة عكسى‌ آن‌ براي‌ دانشگاه‌ آمريكايى‌ بيروت‌، ناشر مجلدات‌ تحرير شده‌ به‌ وسيلة زريق‌، فرستاده‌ شد، پرشده‌ است‌ ( 2 EI). احمد تيمور پاشا عكس‌ نسخة موجود در وين‌ را فراهم‌ آورده‌ و با ذكر مقدمه‌اي‌ كوتاه‌ دربارة مؤلف‌ و كتاب‌ و بررسى‌ منابع‌ و مآخذي‌ كه‌ ابن‌ فرات‌ به‌ آنها استناد كرده‌، و نيز آنچه‌ از نسخه‌ ساقط شده‌ و يا تقدم‌ و تأخري‌ كه‌ در آن‌ روي‌ داده‌، ضمن‌ تأييد اينكه‌ نسخة اصلى‌ به‌ خط مؤلف‌ است‌، براي‌ حوادث‌ و وفيات‌ فهرستى‌ ترتيب‌ داده‌ است‌. اين‌ نسخة عكسى‌ با مقدمه‌ و فهرست‌ تيمور پاشا امروز در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ ؛ GAL,S,II/49) زريق‌، همانجا). هريك‌ از مجلدات‌ موجود در وين‌ و واتيكان‌ براي‌ سهولت‌ در استفاده‌ از آنها به‌ دو بخش‌ تقسيم‌ شده‌ است‌ (زريق‌، همانجا).
در بين‌ كتب‌ خطى‌ كتابخانة ملى‌ پاريس‌، يك‌ جلد از تاريخ‌ ابن‌ فرات‌، به‌ شمارة 1595 موجود است‌ كه‌ اخبار و حوادث‌ مذكور در آن‌ از 11ق‌/632م‌ آغاز و به‌ اواسط 19ق‌/640م‌ پايان‌ مى‌يابد. ظاهراً اين‌ نسخه‌، مسودة اصلاح‌ شدة خود مؤلف‌ است‌ كه‌ براي‌ استفادة شخصى‌ نوشته‌ بوده‌ است‌. نسخة ديگري‌ نيز به‌ شمارة 1596 در همان‌ كتابخانه‌ موجود است‌ كه‌ خلاصه‌اي‌ است‌ از تاريخ‌ ابن‌ فرات‌ همراه‌ با ترجمة فرانسوي‌ آن‌ (مربوط به‌ حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 664 -690ق‌/1266- 1291م‌). نسخه‌برداري‌ و تلخيص‌ و ترجمة اين‌ كتاب‌ به‌ وسيله‌ م‌. ژوردن‌ صورت‌ گرفته‌ است‌ ( دوسلان‌، .(I/301 در مجموعة كتب‌ شارل‌ شفر در همين‌ كتابخانه‌، كتاب‌ خطى‌ ديگري‌ هست‌، تحت‌ عنوان‌ الطريق‌ (يا التاريخ‌ ) الواضح‌ المسلوك‌ الى‌ معرفة تراجم‌ الخلفاء و الملوك‌. بلوشه‌ اين‌ كتاب‌ را جلد نهم‌ يا هشتم‌ از تاريخ‌ ابن‌ فرات‌ مى‌داند كه‌ از اخبار شاهان‌ ساسانى‌ شروع‌ شده‌ و به‌ شعراي‌ زمان‌ جاهليت‌ پايان‌ مى‌يابد ؛ GAL,S,II/49) زريق‌، 9(1)/«ك‌»). كتابى‌ نيز با همين‌ عنوان‌ در موزة بريتانيا شناخته‌ شده‌ كه‌ مشتمل‌ بر اخبار عهد قديم‌، از شيث‌ تا اسحاق‌ است‌ (زريق‌، همانجا).
قسمتهائى‌ از كتاب‌ تاريخ‌ ابن‌ فرات‌ كه‌ تاكنون‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌، به‌ شرح‌ زير است‌:
الف‌ - جلد 4 شامل‌ دو قسمت‌: بخش‌ اول‌، حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 563 -586ق‌/ 1168-1190م‌ و بخش‌ دوم‌، حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 587 -599ق‌/1191-1203م‌.
ب‌ - جلد 5 (بخش‌ اول‌)، مربوط به‌ حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 600 - 615ق‌/1204- 1218م‌. جلدهاي‌ 4 و 5 به‌ اهتمام‌ شماع‌، به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
ج‌ - جلدهاي‌ 6 و 7 مربوط به‌ حوادث‌ بين‌ سالهاي‌ 672 - 696ق‌/ 1274-1297م‌ به‌ كوشش‌ زريق‌ و نجلا عزّالدّين‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
د - جلدهاي‌ 7-9 (در 4 جزء)، يك‌ بار به‌ اهتمام‌ زريق‌ و بار ديگر به‌ كوشش‌ اسد رستم‌ و نجلا عزالدين‌ انتشار يافته‌ است‌.
آثار خطى‌: 1. اسماء الصحابة (منصور، 412)؛ 2. انيس‌ العاقل‌ و تنبيه‌ الغافل‌، در 105 باب‌ (ظاهريه‌، تصوف‌، 1/133-134، ادب‌، 59)؛ 3. تاريخ‌ العباد و البلاد (بغدادي‌) 2/207).
مآخذ: ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، انباء الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1392ق‌/1972م‌؛ ابن‌ عماد حنبلى‌، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛ ابن‌ فرات‌، ناصرالدين‌ محمد، تاريخ‌ ابن‌ الفرات‌، به‌ كوشش‌ قسطنطين‌، زريق‌، بيروت‌، 1936م‌؛ همان‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ محمد شماع‌، بصره‌، 1386ق‌/1967م‌؛ بغدادي‌، هديه‌؛ دانشنامه‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ زريق‌، قسطنطين‌، مقدمه‌ بر تاريخ‌ ابن‌ الفرات‌ (نك: ابن‌ فرات‌ در همين‌ مآخذ)؛ سخاوي‌، محمد، الضوء اللامع‌، بيروت‌، 1957م‌؛ سيوطى‌، حسن‌ المحاضرة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛ شماع‌، حسن‌ محمد، مقدمه‌ بر تاريخ‌ ابن‌ الفرات‌، (نك: ابن‌ فرات‌ در همين‌ مآخذ)؛ ظاهريه‌، خطى‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، 1388ق‌/1969م‌؛ نيز:
De Slane; EI 2 ; Fl O gel, Gustav, Die arabischen, persischen, t O rkischen Handschriften..., Wien, 1865; GAL; GAL,S.
ابوالحسن‌ ديانت‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا