اِبْن‌ِ فَحّام‌، ابومحمد حسن‌ بن‌ محمد بن‌ يحيى‌ بن‌ داوود (د 408ق‌/ 1017م‌)، مقري‌ و محدث‌ سامرا. ابن‌ فحام‌ اهل‌ سامرا بود و عمرش‌ را در همانجا به‌ پايان‌ رسانيد (نك: خطيب‌، 7/424) و خاندان‌ او از جمله‌ عمويش‌ عمر بن‌ يحيى‌ در آنجا سابقة علمى‌ داشته‌اند (نك: همو، 11/239). وي‌ عامل‌ مهم‌ انتقال‌ قرائت‌ و حديث‌ مشايخ‌ سامرا، به‌ آيندگان‌ بود. ولادت‌ او احتمالاً در نيمة نخست‌ سدة 4ق‌ بوده‌ است‌، زيرا قديم‌ترين‌ استماعات‌ او در 338ق‌ از عمر بن‌ احمد حبال‌ (نك: ابن‌ جزري‌، غاية، 1/589) و در حدود همين‌ سال‌ از محمد بن‌ عمرو رزّاز (د 339ق‌) بوده‌ (نك: خطيب‌، 7/424؛ قس‌: همو، 3/132) و از ابراهيم‌ ابن‌ عبدالصمد هاشمى‌ اهل‌ سامرا (د 325ق‌) با واسطه‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (نك: طوسى‌، 1/306؛ قس‌: ذهبى‌، سير، 15/72). بنابراين‌ سند طوسى‌ (1/297) دربارة روايت‌ مستقيم‌ ابن‌ فحام‌ از حسن‌ بن‌ على‌ بن‌ متوكل‌ (د 291ق‌) ظاهراً افتادگى‌ دارد (در مورد ابن‌ متوكل‌، نك: خطيب‌، 7/369)، چه‌ لازمة آن‌ تولد ابن‌ فحام‌ در حدود 280ق‌ است‌ كه‌ دور از واقع‌ به‌ نظر مى‌رسد. وفات‌ ابن‌ فحام‌ را خطيب‌ (7/424) و به‌ تبع‌ او ذهبى‌ ( معرفة، 1/299) در 408ق‌ گفته‌اند (قس‌: ابن‌ حجر، 2/251: 458ق‌)، اما ابن‌ جزري‌ ( غاية، 1/233) آن‌ را در 340ق‌ گفته‌ است‌ كه‌ نمى‌تواند صحيح‌ باشد و به‌ نظر مى‌رسد منشأ خطاي‌ او خلط بين‌ ابن‌ فحام‌ و استادش‌ حبال‌ بوده‌ است‌ (قس‌: همان‌، 1/589). همچنين‌ گفتة طوسى‌ (1/296) دربارة استماع‌ ابن‌ فحام‌ از محمد بن‌ هاشم‌ عباسى‌ (د 434ق‌، نك: خطيب‌، 3/365) قابل‌ تأمل‌ است‌.
ابن‌ فحام‌ گذشته‌ از بهره‌گيري‌ از مشايخ‌ سامرا، از اوان‌ جوانى‌ به‌ بغداد نيز مى‌آمده‌ و از مشايخ‌ آنجا استفاده‌ مى‌كرده‌ است‌؛ چنانكه‌ استماع‌ او از اسماعيل‌ بن‌ محمد صفار پيش‌ از 341ق‌ انجام‌ گرفته‌ است‌ (نك: خطيب‌، 7/424؛ قس‌: ذهبى‌، سير، 15/441).
از ديگر مشايخ‌ ابن‌ فحام‌ مى‌توان‌ ابوبكر محمد بن‌ حسن‌ نقاش‌، ابوبكر ابن‌ مقسم‌ و بكّار بن‌ احمد را در قرائت‌ (ابن‌ جزري‌، همان‌، 1/232-233)، و عمويش‌ عمربن‌ يحيى‌، محمد بن‌ احمد بن‌ عبيدالله‌ منصوري‌ و محمد بن‌ فرخان‌ دوري‌ را در حديث‌ نام‌ برد (نك: طوسى‌، 1/280-307؛ خطيب‌، همانجا). از شاگردان‌ و راويان‌ او نيز مى‌توان‌ به‌ نصر بن‌ عبدالعزيز فارسى‌، على‌ بن‌ محمد بن‌ فارس‌ خياط و ابوعلى‌ غلام‌ هراس‌ در قرائت‌ (نك: ابن‌ جزري‌، همانجا)، و ابوجعفر طوسى‌، احمد بن‌ على‌ نجاشى‌ و ابوسعد سمّان‌ رازي‌ اشاره‌ كرد. خطيب‌ بغدادي‌ (همانجا) او را ثقه‌ شمرده‌ و در مورد مذهبش‌ گفته‌ كه‌ مذهب‌ شافعى‌ داشت‌، ولى‌ به‌ او نسبت‌ تشيع‌ داده‌ مى‌شد. ذهبى‌ صريحاً گفته‌ است‌ كه‌ او عالم‌ به‌ فقه‌ شافعى‌ ولى‌ شيعه‌ مذهب‌ بود ( معرفة، همانجا)، اما از علماي‌ رجال‌ متقدم‌ شيعه‌ كسى‌ به‌ مذهب‌ او اشاره‌ نكرده‌ و تنها علامة حلى‌ (ص‌ 136) او را از اهل‌ سنت‌ دانسته‌ است‌.
ابن‌ فحام‌ در علم‌ قرائت‌ به‌ عنوان‌ يكى‌ از حلقه‌هاي‌ اتصال‌ در پاره‌اي‌ از سلسله‌هاي‌ اسناد به‌ شمار مى‌آيد (مثلاً نك: ابن‌ جزري‌، النشر، 1/105، 116، جم؛ همو، غاية، 1/232-233) و روايات‌ جمعى‌ از مقريان‌ سامرا چون‌ ابوالطيب‌ دلاء، ابن‌ غيالى‌، عبدالله‌ بمن‌ محمد وكيل‌ و يوسف‌ بن‌ علان‌ منحصراً از طريق‌ ابن‌ فحام‌ به‌ ديگر مقريان‌ رسيده‌ است‌ (نك: همو، غاية، 1/135، 196، 457، 2/397).
در حديث‌ تنها اثر بازمانده‌ از او مجموعه‌اي‌ از احاديث‌ مسند است‌ كه‌ توسط طوسى‌ در الامالى‌ (1/280-307) گردآمده‌ است‌ (نك: مآخذ همين‌ مقاله‌). احتمالاً نقلهاي‌ ابن‌ شهر آشوب‌ از ابن‌ فحام‌ در مناقب‌ (2/231، 4/410-411، 417؛ قس‌: طوسى‌، 1/287، 289، 291-292) به‌ نقل‌ از طوسى‌ بوده‌ و تنها در يك‌ مورد نقل‌ وي‌ بر طوسى‌ قدري‌ افزونى‌ دارد (نك: ابن‌ شهر آشوب‌، 4/406؛ طوسى‌، 1/293) كه‌ ممكن‌ است‌ مربوط به‌ اختلاف‌ نسخ‌ امالى‌ طوسى‌ باشد. ابن‌ فحام‌ در روايت‌ اجزاء حديثى‌ محدثان‌ عباسى‌ تبار سامرا چون‌ نسخة محمد بن‌ احمد منصوري‌ از عمويش‌ از امام‌ هادي‌ (ع‌) و نسخة ابراهيم‌ عبدالصمد از پدرش‌ از جدش‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ امام‌ از امام‌ صادق‌ (ع‌) نقش‌ مؤثري‌ داشته‌ است‌ (نك: طوسى‌، 1/280-281، 306، جم؛ قس‌: نجاشى‌، 297، 355). روايت‌ ابن‌ فحام‌ از صحيفة الرضا(ع‌) با طريق‌ مشهور آن‌ كه‌ به‌ ابوبكر محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ حفده‌ مى‌رسد، متفاوت‌ است‌ (قس‌: طوسى‌، 1/286 با صحيفة الرضا (ع‌) كه‌ حديث‌ موجود در الامالى‌ طوسى‌، 1/285، در روايت‌ مشهور صحيفة ديده‌ نمى‌شود).
دو اثر تحت‌ عناوين‌ انكار غسل‌ الرجلين‌ (در انكار شست‌ و شوي‌ پا در وضو در دفاع‌ از نظر اماميه‌) والا¸يات‌ المنزلة فى‌ اهل‌ البيت‌، به‌ ابن‌ فحام‌ نسبت‌ داده‌ شده‌، ولى‌ برخى‌ اين‌ دو را تأليف‌ ابن‌ فحام‌ ديگري‌ مى‌دانند (نك: ذهبى‌، معرفة، همانجا؛ قس‌: ابن‌ جزري‌، غاية، 1/233؛ ابن‌ حجر، 2/251). اين‌ ابن‌ فحام‌ ابوالحسين‌ محمد بن‌ احمد بن‌ خلف‌ ابن‌ ابى‌ المعتمر مقري‌ و محدث‌ امامى‌ است‌ كه‌ در دمشق‌ اقامت‌ داشته‌ و در 399ق‌/1008م‌ در رقه‌ وفات‌ يافته‌ است‌. او از مشايخ‌ بزرگ‌ اماميه‌ در بغداد، چون‌ محمد بن‌ عمر بن‌ جعابى‌ و ابوالمفضل‌ شيبانى‌ بهره‌ برده‌ است‌ (نك: ابن‌ عساكر، 14/721-723؛ ابن‌ جزري‌، همان‌، 2/83-84؛ ابن‌ حجر، همانجا).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ همو، النشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، كتابخانة مصطفى‌ محمد؛ ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1329- 1331ق‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، مناقب‌ آل‌ ابى‌ طالب‌، قم‌، انتشارات‌ علامه‌؛ ابن‌ عساكر، على‌، تاريخ‌ مدينة دمشق‌، عمان‌، دارالبشير؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1406ق‌/1984م‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جاد الحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ صحيفة الامام‌ الرضا(ع‌)، به‌ كوشش‌ محمد مهدي‌ نجف‌، مشهد، 1406ق‌؛ طوسى‌، محمد، الامالى‌، بغداد، 1384ق‌/1946م‌؛ علامة حلى‌، حسن‌، «الاجازة الكبيرة»، بحار الانوار مجلسى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌، ج‌ 104؛ نجاشى‌، احمد، الرجال‌، به‌ كوشش‌ موسى‌ شبيري‌ زنجانى‌، قم‌، 1407ق‌. احمد پاكتچى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا