اِبْن‌ِ فَحّام‌، ابوالقاسم‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عتيق‌ بن‌ خلف‌ِ صقلّى‌ قرشى‌ (422 يا 425 - ذيقعدة 516ق‌/1031 يا 1034 - ژانوية 1123م‌)، مقري‌ اسكندريه‌. از آغاز زندگى‌ او اطلاعات‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌. وي‌ ظاهراً در صقليه‌ (سيسيل‌) تولد يافته‌، از خاندانى‌ قرشى‌ الاصل‌ از عربهاي‌ مهاجر به‌ آن‌ ديار بود. او در حدود 438ق‌ كه‌ حداكثر 16 سال‌ داشت‌، ديار خود را ترك‌ كرده‌، عازم‌ مشرق‌ شد (قس‌: قفطى‌، 2/164). ابن‌ فحام‌ در همان‌ سال‌ وارد قاهره‌ شد و در آنجا به‌ فراگيري‌ قرائت‌ پرداخت‌. از مشايخ‌ وي‌ مى‌توان‌ مقربانى‌ چون‌ ابراهيم‌ بن‌ اسماعيل‌ مالكى‌، احمد بن‌ سعيد بن‌ نفيس‌، نصربن‌ عبدالعزيز فارسى‌ و عبدالباقى‌ ابن‌ فارس‌ را نام‌ برد (نك: قفطى‌، همانجا؛ ابن‌ جزري‌، غاية، 1/374). به‌ گفتة قفطى‌ (2/165) او از طاهر بن‌ احمد بن‌ بابشاذ نيز در نحو بهره‌ برد (قس‌: ابن‌ جزري‌، همانجا). وي‌ در 454ق‌/1062م‌ قاهره‌ را ترك‌ گفت‌ (نك: قفطى‌، همانجا).
تنها مى‌دانيم‌ كه‌ ابن‌ فحام‌ بخش‌ قابل‌ توجهى‌ از باقى‌ عمر خود و شايد تمام‌ آن‌ را، در اسكندريه‌ گذرانده‌ است‌ (نك: همانجا؛ ذهبى‌، سير، 19/388). در آنجا وي‌ بر مسند اقراء نشست‌ و جمعى‌ از جمله‌ ابوطاهر احمد بن‌ محمد سلفى‌، عبدالرحمان‌ بن‌ خلف‌ الله‌ بن‌ عطيه‌، يحيى‌ بن‌ سعدون‌ قرطبى‌ و عثمان‌ بن‌ على‌ سرقوسى‌ از او قرائت‌ آموختند (ابن‌ جزري‌، همانجا؛ نيز: ياقوت‌، 12/130). ذهبى‌ و ابن‌ جزري‌ متذكر شده‌اند كه‌ رياست‌ مقريان‌ در اسكندريه‌ به‌ سبب‌ علو سند و عمق‌ دانش‌ از آن‌ او بود (نك: ذهبى‌، معرفة، 1/383؛ ابن‌ جزري‌، همانجا) و اين‌ نشان‌ مى‌دهد كه‌ ابن‌ فحام‌ بر ديگر اقران‌ خود در اسكندريه‌ چون‌ حسن‌ بن‌ خلف‌ ابن‌ بليمه‌ (د 514ق‌) مؤلف‌ تلخيص‌ العبارات‌ تفوق‌ داشته‌ است‌ (در مورد ابن‌ بليمه‌، نك: ابن‌ جزري‌، همان‌، 1/211).
مهم‌ترين‌ اثر ابن‌ فحام‌ كه‌ موجب‌ شهرت‌ او گشته‌ كتاب‌ التجريد لبغية المريد، در قرائات‌ هفتگانه‌ است‌ كه‌ طى‌ قرون‌ متمادي‌ همواره‌ بين‌ اهل‌ قرائت‌ متداول‌ بوده‌ و ايشان‌ با سلسله‌هاي‌ متصل‌ آن‌ را روايت‌ مى‌كرده‌اند (نك: ابن‌ جزري‌، النشر، 1/75-77، 99، 172؛ بلوي‌، 118؛ رودانى‌، 151). ابن‌ جزري‌ التجريد را از مشكل‌ترين‌ كتب‌ قرائت‌ دانسته‌ و لذا در كتابى‌ با عنوان‌ التقييد فى‌ الخلف‌ بين‌ الشاطبية و التجريد، غوامض‌ كتاب‌ را حل‌ كرده‌ است‌ (نك: ابن‌ جزري‌، غاية، 1/374- 375). ابن‌ جزري‌ ضمن‌ اينكه‌ در مورد روايت‌ ورش‌ از نافع‌ و خلف‌ از حمزه‌ سند ابن‌ فحام‌ را بر ديگر اسنادي‌ كه‌ در اختيارش‌ بود، ترجيح‌ داده‌ است‌ (نك: تحبير، 22، 31)، در مورد اول‌ متذكر شده‌ كه‌ در روزگار وي‌ سند مذكور كم‌ واسطه‌ترين‌ سند بوده‌ است‌ (همان‌، 22). از كتاب‌ التجريد نسخه‌هاي‌ متعدد در كتابخانه‌هاي‌ ازهريه‌ (ازهريه‌، 1/65)، مكرم‌ ( فهرس‌ مكتبة مكرم‌، 121)، معهد دمياط (نك: زركلى‌، 3/316) و گارت‌ (حتى‌، شم و غير آن‌ موجود است‌ (نيز نك: پرتسل‌، 30 ؛ .(GAL,I/518 ديگر اثر ابن‌ فحام‌ كه‌ كمتر مورد توجه‌ بوده‌، مفردة يعقوب‌، دربارة قرائت‌ يعقوب‌ حصرمى‌ از قاريان‌ دهگانه‌ است‌ كه‌ مورد استفادة ابن‌ جزري‌ در النشر (1/77، 180-183) قرار گرفته‌ و نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانة نور عثمانيه‌ موجود است‌ (نك: پرتسل‌، .(46 به‌ علاوه‌ بايد يادآور شد كه‌ نسخه‌اي‌ با عنوان‌ مختصر اسانيد ابن‌ فحام‌ اختصار احمد بن‌ جعفر غافقى‌ در 8 برگ‌ در كتابخانة ظاهريه‌ نگهداري‌ مى‌شود (نك: فهرس‌ مجاميع‌، 18-19). همچنين‌ ابن‌ فحام‌ به‌ عنوان‌ راوي‌ در سند الروضة ابو على‌ مالكى‌ واقع‌ شده‌ (نك: ابن‌ جزري‌، النشر، 1/74، 75) و يكى‌ از تحريرهاي‌ شرح‌ مقدمة ابن‌ بابشاذ را به‌ املاي‌ استاد تدوين‌ نموده‌ است‌ (نك: قفطى‌، 2/165).
مآخذ: ابن‌ جزري‌، محمد، تحبير التيسير، بيروت‌، 1404ق‌؛ همو، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌؛ همو، النشر، به‌ كوشش‌ على‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، كتابخانة مصطفى‌ محمد؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ بلوي‌، احمد، الثبت‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عمرانى‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جاد الحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/1967م‌؛ رودانى‌، محمد، صلة الخلف‌، به‌ كوشش‌ محمد حجى‌، بيروت‌، 1408ق‌/1988م‌؛ زركلى‌، اعلام‌؛ فهرس‌ مجاميع‌ المدرسة العمرية، به‌ كوشش‌ ياسين‌ محمد سواس‌، كويت‌، 1408ق‌/1987م‌؛ فهرس‌ مكتبة مكرم‌، قاهره‌، 1351ق‌/1933م‌؛ قفطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1371ق‌/1952م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton 1938; Pretzl, O., X Die Wissenschaft der Koranlesung n , Islamica. Leipzig, 1934, vol. VI.
بخش‌ علوم‌ قرآنى‌ و حديث‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا