اِبْن‌ِ شَجَري‌، ابوالسعادات‌ هبةالله‌ بن‌ على‌ علوي‌ حسنى‌ (450- 20 رمضان‌ 542ق‌/1058-12 فورية 1148)، نحوي‌، لغوي‌، اديب‌ و شاعرِ شيعى‌. نسب‌ او به‌ امام‌ حسن‌ مجتبى‌(ع‌) مى‌رسد و به‌ همين‌ سبب‌ علوي‌ حسنى‌ ناميده‌ شده‌ است‌. دربارة شهرت‌ يافتن‌ او به‌ ابن‌ شجري‌ اختلاف‌ است‌. ياقوت‌ (19/282) او را از طرف‌ مادر به‌ خاندان‌ «شجري‌» منسوب‌ مى‌داند، اما ابن‌ خلكان‌ (6/50) انتساب‌ او را هم‌ به‌ اين‌ خاندان‌ محتمل‌ مى‌داند و هم‌ به‌ قرية شجره‌ واقع‌ در نزديكى‌ مدينه‌ (براي‌ نظرات‌ ديگر، نك: سيوطى‌، 1/324).
وي‌ ادب‌ و نحو را نزد ابن‌ طباطبا، خطيب‌ تبريزي‌، سعيد بن‌ على‌ سُلالى‌ و ابن‌ فَضال‌ مُحاشِعى‌ آموخت‌ و علم‌ حديث‌ را نزد جماعتى‌ از شيوخ‌ چون‌ ابوالحسن‌ مبارك‌ بن‌ عبدالجبار صيرفى‌ و محمد بن‌ سعيد ابن‌ نبهان‌ كاتب‌ فراگرفت‌ (ياقوت‌، 19/282-283؛ قفطى‌، 3/356؛ ابن‌ خلكان‌، 6/46) و از دوريستى‌، ابن‌ قدامه‌ و ديگران‌ روايت‌ كرد (افندي‌، 5/318). وي‌ هرگز از دانش‌اندوزي‌ نياسود، چنانكه‌ در سن‌ پيري‌ نيز در درس‌ ابوالحسن‌ بن‌ طيوري‌ و برخى‌ ديگر حاضر مى‌شد (ذهبى‌، 2/463)، حال‌ آنكه‌ او خود در فنون‌ ادب‌ تجارب‌ بسيار اندوخته‌ و در بغداد، سرور نحودانان‌ گشته‌ بود و چندي‌ هم‌، به‌ نيابت‌ از سوي‌ الطاهر ابوعبدالله‌ احمد بن‌ ابى‌ الحسن‌ علوي‌، نقيب‌ طالبيان‌ در محلة كرخ‌ بغداد بود (ابن‌ انباري‌، 284؛ ابن‌ كثير، 11/223). گويند وي‌ مدت‌ 70 سال‌ به‌ تدريس‌ نحو و ادب‌ اشتغال‌ داشت‌. در اين‌ مدت‌ طولانى‌ بسياري‌ از مشاهير نحو و لغت‌، چون‌ تاج‌الدين‌ كندي‌، ابوالبركات‌ ابن‌ انباري‌ (ياقوت‌، 19/283؛ ابن‌ انباري‌، 286) و ابن‌ خشاب‌ (فيروزآبادي‌، 278) از او دانش‌ آموختند؛ عده‌اي‌ چون‌ شيخ‌ برهان‌الدين‌ حمدانى‌ قزوينى‌ و قطب‌ راوندي‌ نيز از او روايت‌ حديث‌ كردند (افندي‌، همانجا).
مقام‌ ارجمند او را همگان‌ ستوده‌اند: منتجب‌ الدين‌ (ص‌ 197) او را فاضل‌ و صالح‌ دانسته‌ است‌؛ ابن‌ انباري‌ (ص‌ 285-286) سلسلة مشايخ‌ او را در نحو به‌ على‌(ع‌) رسانده‌ است‌؛ ياقوت‌ (همانجا) نيز وي‌ را بسيار ستوده‌ و گفته‌ است‌ در علم‌ نحو يگانة روزگار بود، اشعار و احوال‌ و ايام‌ عرب‌ را نيك‌ مى‌دانست‌ و در ادب‌ تسلط كامل‌ و كافى‌ داشت‌. ابن‌ هشام‌ (1/45، 60، 64، 65، جم) به‌ آراء و نظرات‌ او در چندين‌ مورد استناد كرده‌ و ابن‌ خلكان‌ (6/46-47) به‌ تبحر او در استشهاد به‌ شعر عرب‌ اشاره‌ نموده‌ است‌. بدين‌سان‌ ابن‌ شجري‌ به‌ درجه‌اي‌ از اعتبار و شهرت‌ رسيده‌ بود كه‌ بزرگى‌ چون‌ زمخشري‌، هنگام‌ بازگشت‌ از سفر حج‌، در بغداد به‌ ديدنش‌ رفت‌ و در حضور عده‌اي‌، از جمله‌ ابن‌ انباري‌، در باب‌ حديث‌ و شعر و ادب‌ با او به‌ مباحثه‌ پرداخت‌ (ياقوت‌، 19/128؛ ابن‌ خلكان‌، همانجا). ابن‌ شجري‌ شعر نيز مى‌سرود، اما از اشعار او تنها دو قطعة كوتاه‌ مجموعاً 5 بيت‌ و نيز 16 بيت‌ از يك‌ قصيده‌ در مدح‌ وزير نظام‌الدين‌ ابونصر مظفر باقى‌ مانده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 6/47- 48). گويا اشعار وي‌ مورد پسند اهل‌ ادب‌ نبوده‌ است‌، چنانكه‌ حسن‌ بن‌ احمد بن‌ جكينا شاعر بغدادي‌ شعر او را مورد طعن‌ قرار داده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 6/49؛ ابن‌ شاكر، 1/321). ابن‌ شجري‌ در بغداد چشم‌ از جهان‌ فروبست‌ و در كرخ‌ كه‌ محلة شيعه‌نشين‌ بغداد بود، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (قفطى‌، 3/356).
آثار: از وي‌ آثاري‌ در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ برجاي‌ مانده‌ كه‌ عبارتند از:
1. الامالى‌. اين‌ كتاب‌ يكى‌ از آثار كم‌نظير و ارزشمند است‌ كه‌ صاحب‌ آن‌ بسياري‌ از آراء نحوي‌ را با شواهد شعري‌ مختلف‌ در 84 مجلس‌ براي‌ شاگردانش‌ املا كرده‌ است‌. تاريخ‌ بسياري‌ از مجالس‌ دقيقاً ثبت‌ شده‌، اما از شروع‌ نخستين‌ مجلس‌ اطللاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌ و با توجه‌ به‌ انيكه‌ مجلس‌ هشتم‌ در اوايل‌ جمادي‌الاوّل‌ 524 املا گرديده‌ و پس‌ از آن‌ به‌ طور مرتب‌ ادامه‌ داشته‌ است‌، شروع‌ آن‌ احتمالاً در اوايل‌ ربيع‌الاول‌ همان‌ سال‌ بوده‌ است‌.
ابن‌ شجري‌ در اين‌ كتاب‌ آراء بسياري‌ را بدون‌ ذكر نام‌ آورده‌ است‌. به‌ عنوان‌ مثال‌ چند فصل‌ كامل‌ از كتاب‌ الازهية هروي‌ را بدون‌ ذكر مأخذ نقل‌ كرده‌ است‌ ( الامالى‌، 2/343-351؛ قس‌: هروي‌، 148-157؛ ابن‌ شجري‌، مالم‌ ينشر، 30-31؛ قس‌: هروي‌، 54 - 55، جم)
وي‌ بخش‌ وسيعى‌ از الامالى‌ را (نك: ابن‌ شجري‌، مالم‌ ينشر، 41- 65) به‌ ذكر لغزشهاي‌ مكى‌ بن‌ ابى‌ طالب‌ مغربى‌ در كتاب‌ مشكل‌ اِعراب‌ القرآن‌ اختصاص‌ داده‌ است‌. برخى‌ از متأخران‌ (ضامن‌، 6 -7) انگيزة اين‌ كار او را اختلافات‌ مذهبى‌ دانسته‌اند و گفته‌اند كه‌ چون‌ مكى‌ بن‌ ابى‌ طالب‌، مالكى‌ مذهب‌ بوده‌ و در چند جا از نوشته‌هايش‌ معتزله‌ را مورد انتقاد قرار داده‌ و آنان‌ را ملحد دانسته‌، ابن‌ شجري‌ در مقام‌ دفاع‌ از معتزله‌ به‌ طرح‌ اين‌ انتقادات‌ پرداخته‌ است‌، اما دربارة اين‌ سخن‌ بايد اندكى‌ ترديد كرد، چه‌ همة موارد نيز چندان‌ نابجا نيست‌ (ابن‌ شجري‌، همان‌، 43). كتاب‌ الامالى‌ در 1349ق‌ در دو مجلد در حيدرآباد به‌ طور ناقص‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و يك‌ بار نيز در بيروت‌ بدون‌ ذكر تاريخ‌، تجديد چاپ‌ شده‌ است‌. بخش‌ پايانى‌ آن‌ با عنوان‌ مالم‌ ينشر من‌ الامالى‌ الشجرية به‌ كوشش‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌ در 1405ق‌/1984م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ كه‌ بقية مجلس‌ 78 تا مجلس‌ 84 را شامل‌ مى‌شود.
2. الحماسة. اين‌ اثر گلچينى‌ از بهترين‌ اشعار شعراي‌ جاهلى‌ و اسلامى‌ عصر اموي‌ و عباسى‌ است‌ كه‌ وي‌ به‌ تقليد از حماسة ابوتمّام‌ و بحتري‌ گردآورده‌ است‌. برخى‌ معتقدند كه‌ در سلسلة حماسه‌هاي‌ عرب‌، اثرِ ابن‌ شجري‌ از همه‌ ارزشمندتر است‌ (مردم‌ بك‌ 45/882). حماسه‌ در 1345ق‌ توسط مستشرق‌ آلمانى‌ فريتس‌ كرنكو در حيدرآباد و در 1970م‌ به‌ كوشش‌ عبدالمعين‌ الملوحى‌ و اسماء الحمصى‌ در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
3. مختارات‌ شعراء العرب‌، شامل‌ 50 قصيده‌ از قصايد معروف‌ عصر جاهلى‌ و مخضرمين‌ است‌. اين‌ اثر در 1306 ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ سنگى‌ شده‌، در 1344ق‌ به‌ كوشش‌ محمود حسن‌ الزناتى‌ در قاهره‌ و يك‌ بار ديگر در 1975م‌ به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌ در همانجا به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
4. منظومة ابن‌ الشجري‌. اين‌ اثر در 1330ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
افزون‌ بر اينها، نسخه‌اي‌ از يك‌ فرهنگ‌ مشتركات‌ لفظى‌ در برلين‌ مضبوط است‌ I/493) كه‌ شايد همان‌ ما اتفق‌ لفظه‌ و اختلف‌ معناه‌ باشد كه‌ ياقوت‌ (19/283) از آن‌ نام‌ برده‌ است‌.
آثار ديگري‌ هم‌ براي‌ ابن‌ شجري‌ ذكر كرده‌اند كه‌ عبارتند از: 1. الانتصار. هنگامى‌ كه‌ ابن‌ شرجى‌ املاي‌ كتاب‌ الامالى‌ را به‌ پايان‌ برد، ابن‌ خشاب‌ از وي‌ خواست‌ تا آن‌ را نزد او فراگيرد، اما وي‌ نپذيرفت‌. در نتيجه‌ ابن‌ خشاب‌ به‌ ردّ بعضى‌ از موضوعات‌ كتاب‌ پرداخت‌ و ابن‌ شجري‌ در پاسخ‌ آن‌ الانتصار را نوشت‌ (ياقوت‌، همانجا؛ قفطى‌، 3/356-357)؛ 2. شرح‌ التصريف‌ الملوكى‌ ابن‌ جنى‌؛ 3. شرح‌ اللمع‌ ابن‌ جنى‌ (ابن‌ خلكان‌، 6/45).
مآخذ: ابن‌ انباري‌، عبدالرحمان‌، نزهة الالياء، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرايى‌، بغداد، 1959م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ شجري‌، هبةالله‌، الامالى‌، حيدرآباد دكن‌، 1349ق‌؛ همو، الحماسة، به‌ كوشش‌ فريتس‌ كرنكو، حيدرآباد دكن‌، 1345ق‌؛ همو، مالم‌ ينشر من‌ الامالى‌ الشجرية، به‌ كوشش‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌، بيروت‌، 1405ق‌/1984م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابن‌ هشام‌، عبدالله‌، مغنى‌ اللبيب‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، مكتب‌ التجارية الكبري‌؛ افندي‌ اصفهانى‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد الحسينى‌، قم‌، 1401ق‌؛ ذهبى‌، محمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384ق‌/1965م‌؛ ضامن‌، حاتم‌ صالح‌، مقدمه‌ بر مالم‌ ينشر (نك: ابن‌ شجري‌ در همين‌ مآخذ)؛ فيروزآبادي‌، محمد، البلغة، به‌ كوشش‌ محمد المصري‌، دمشق‌، 1392ق‌/1972م‌؛ فقطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1374ق‌/1959م‌؛ مردم‌ بك‌، عدنان‌، «التعريف‌ و النقد»، مجلة مجمع‌ اللغة العربية بدمشق‌، شم 45، 1390ق‌/1970م‌، شم 45؛ منتجب‌الدين‌، على‌، فهرست‌ اسماء علماء الشيعة، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز طباطبائى‌، بيروت‌، 1406ق‌؛ هروي‌، على‌، الازهية، به‌ كوشش‌ عبدالمعين‌ الملوحى‌، دمشق‌، 1391ق‌/1971م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز:
GAL,S.
عنايت‌الله‌ فاتحى‌نژاد
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا