اِبْن‌ِ بِطْريق‌، ابوحسين‌، يا ابوزكريا شمس‌الدين‌ يحيى‌ بن‌ حسن‌ بن‌ حسين‌ بن‌ على‌ بن‌ محمد بن‌ بطريق‌ اسدي‌ حلى‌ (523 -600ق‌/1129- 1204م‌)، محدث‌، فقيه‌، اديب‌ و متكلم‌ امامى‌.
آل‌ بطريق‌ از خاندانهاي‌ بزرگ‌ علم‌ و ادب‌ در حله‌ بودند. ابن‌ بطريق‌ و دو فرزندش‌ على‌ و محمد از مشهورترين‌ افراد اين‌ خاندان‌ به‌ شمار مى‌آيند (صدر، 129، 130). به‌ گفتة بحرالعلوم‌ امروز از بازماندگان‌ اين‌ خاندان‌ بزرگ‌ شيعه‌ كسى‌ را در حله‌ نمى‌شناسيم‌ (ص‌ 284، حاشيه‌).
وي‌ فقه‌ و كلام‌ را بر مذهب‌ اماميه‌ نزد سديدالدين‌ محمود حمصى‌ فراگرفت‌؛ و نحو، لغت‌، نظم‌ و نثر را نيز بياموخت‌ (مجلسى‌، مدخل‌، 149؛ ابن‌ حجر، 6/247) و چندان‌ كوشيد تا در مذهب‌ اماميه‌ به‌ مرتبة افتاء دست‌ يافت‌. وي‌ مدتى‌ در بغداد و سپس‌ در واسط سكنى‌ گزيد و به‌ زهد و پرهيز شهرت‌ يافت‌ (همانجا).
مشايخ‌ عمدة روايى‌ او از اهل‌ سنت‌ عبارتند: از ابوالغنائم‌ معمر بن‌ محمد بن‌ احمد بن‌ عبدالله‌ حسينى‌، ابوجعفر اقبال‌ بن‌ مبارك‌ بن‌ محمد عكبري‌ واسطى‌، ابوبكر عبدالله‌ بن‌ منصور بن‌ عمران‌ باقلانى‌، ابوالحسن‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ على‌ بن‌ وزير ابوالعلاء واسطى‌، محمد بن‌ يحيى‌ بن‌ محمد بن‌ ابى‌ السطلين‌ علوي‌ بغدادي‌ و ديگران‌ (ابن‌ بطريق‌، 19-22) و از مشايخ‌ خاصة وي‌ بيشتر از عمادالدين‌ ابوجعفر محمد بن‌ قاسم‌ طبري‌ صاحب‌ بشارة المصطفى‌، احمد بن‌ طاهر بن‌ على‌ بن‌ طاهر حسينى‌ و محمد بن‌ على‌ بن‌ شهر آشوب‌ مازندرانى‌ نام‌ برده‌ است‌ (مجلسى‌، همانجا).
شاگردان‌ و راويان‌ او عبارتند: از على‌ بن‌ يحيى‌ بن‌ حسن‌ بن‌ بطريق‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ يحيى‌ خياط سورآوي‌ (آقابزرگ‌، طبقات‌، قرن‌ 7 ، 118)، شرف‌الدين‌ فخار بن‌ سعد بن‌فخار بن‌ احمد (همان‌، 129)، نجم‌الدين‌ محمد بن‌ ابى‌ هشام‌ علوي‌ (مصطفوي‌، 20)، صفى‌الدين‌ محمد بن‌ معد بن‌ على‌ (آقابزرگ‌، طبقات‌، قرن‌ 6، 338)، ابوحامد نجم‌الاسلام‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ على‌ بن‌ زهره‌ حسينى‌ حلبى‌ (افندي‌، 5/358) و محمد بن‌ جعفر مشهدي‌ (حر عاملى‌، 2/345). ابن‌ بطريق‌ در 77 سالگى‌ در شعبان‌ 600/ آوريل‌ 1204 درگذشت‌ (ابن‌ حجر، همانجا؛ قس‌: آقابزرگ‌، الذريعة، 1/83، 4/198).
آثار:
الف‌ - خطى‌: ابطال‌ شبهة المتأولين‌ لنص‌ ولاية اميرالمؤمنين‌ ( آلوارت‌، شم 9684 )؛ المستدرك‌ المختار فى‌ مناقب‌ وصى‌ المختار (محفوظ، 4(2)/236؛ محمودي‌، 18) كه‌ مستدرك‌ كتاب‌ العمدة است‌ (آقابزرگ‌، الذريعة، 15/334). مجلسى‌ احتمالاً نسخه‌اي‌ از آن‌ را به‌ خط نويسنده‌ در دست‌ داشته‌ است‌ (1/29)؛ المناقب‌ (حر عاملى‌، 2/345). آقابزرگ‌ ( الذريعة، 22/318) به‌ چاپ‌ اين‌ كتاب‌ اشاره‌ كرده‌ است‌.
ب‌ - چاپى‌: عمدة عيون‌ صحاح‌ الاخبار فى‌ مناقب‌ امام‌ الابرار، مؤلف‌ در اين‌ كتاب‌ آراي‌ اهل‌ سنت‌ را دربارة مناقب‌ امام‌ على‌(ع‌) از كتابهاي‌ صحاح‌ ستة، تفسير ثعلبى‌، مناقب‌ ابن‌ مغازلى‌، حلية ابونعيم‌، مغازي‌ ابن‌ اسحاق‌، فردوس‌ ابن‌ شيرويه‌، مناقب‌ سهائى‌ و جز اينان‌ گرد آورده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ يك‌ بار در تبريز در 1309ق‌/1892م‌ و سپس‌ در قم‌ در 1407ق‌/1987م‌ منتشر شده‌ است‌؛ خصائص‌ الوحى‌ المبين‌ فى‌ مناقب‌ اميرالمؤمنين‌، اين‌ اثر در برگيرندة آياتى‌ است‌ كه‌ به‌ اعتراف‌ عامه‌ و شهادت‌ صحاح‌ ستة در مناقب‌ امام‌ على‌(ع‌) نازل‌ شده‌ است‌. خصائص‌ نخستين‌ بار در 1311ق‌/1893م‌ به‌ همراه‌ نورالهداية دوانى‌ و پس‌ از آن‌ در 1406ق‌/1986م‌ به‌ كوشش‌ محمدباقر محمودي‌ در تهران‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. آثار ديگري‌ نيز به‌ ابن‌ بطريق‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (نك: آقابزرگ‌، الذريعة، 1/83، 4/198، 10/188؛ كحاله‌، 13/191؛ مجلسى‌، 107/174).
مآخذ: آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعه‌ قرن‌ 6، به‌ كوشش‌ على‌نقى‌ منزوي‌، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ همو، همان‌، قرن‌ 7، به‌ كوشش‌ على‌نقى‌ منزوي‌، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ ابن‌ بطريق‌، يحيى‌ بن‌ حسن‌، كتاب‌ خصائص‌ الوحى‌ المبين‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر محمودي‌، تهران‌، 1406ق‌/1986م‌؛ ابن‌ حجر، احمد بن‌ على‌، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباددكن‌، 1329-1331ق‌؛ افندي‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌ و محمود مرعشى‌، قم‌، 1401ق‌/1981م‌؛ بحرالعلوم‌، محمدصادق‌، حاشيه‌ بر لؤلؤة البحرين‌ بحرانى‌، قم‌، مؤسسة آل‌ البيت‌؛ حر عاملى‌، محمد، آمل‌ الا¸مل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينى‌، بغداد، 1385ق‌/1965م‌؛ صدر، حسن‌، تأسيس‌ الشيعة، بغداد، شركة النشر و الطباعة العراقية؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957م‌؛ مجلسى‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ محفوظ، حسين‌ على‌، «المخطوطات‌ العربية فى‌ العراق‌»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، قاهره‌، س‌ 4، شم 2، ربيع‌الا¸خر 1378/ نوامبر 1958؛ محمودي‌، محمدباقر (نك: ابن‌ بطريق‌ در همين‌ مآخذ)؛ مصطفوي‌،حسن‌، مقدمة اختيار معرفة الرجال‌ طوسى‌، مشهد،1348ش‌؛ نيز:
Ahlwardt.
عباس‌ سالاري‌ (رب) 28/7/76
ن‌ * 2 * (رب) 30/7/76