اِبْن‌ِ بِطْريق‌، ابوزكريا يحيى‌ (يا يوحنا) بن‌ بطريق‌، مترجم‌ مشهور سدة 3ق‌/9م‌. پدرش‌ بطريق‌ در روزگار منصور خليفة عباسى‌ مى‌زيست‌ و به‌ دستور او كتابهاي‌ بسياري‌ را به‌ عربى‌ ترجمه‌ كرد (ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، 2/174). ابن‌ بطريق‌ از موالى‌ مأمون‌ (ابن‌ جلجل‌، 67) و از نزديكان‌ حسن‌ بن‌ سهل‌ و در شمار كسانى‌ بود كه‌ مأمون‌ به‌ روم‌ فرستاد تا از كتابخانه‌ها و آثار علمى‌ آنجا چيزهايى‌ برگزيده‌ با خود بياورند (ابن‌ نديم‌، 304). ابن‌ جلجل‌ (همانجا) به‌ نقل‌ از ابن‌ بطريق‌ شرح‌ مى‌دهد كه‌ چگونه‌ وي‌ در يونان‌ براي‌ يافتن‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ پرداخت‌. او مخصوصاً داستان‌ جست‌ و جوي‌ نسخة كتاب‌ سرالاسرار يا السياسة فى‌ تدبير الرياسة و به‌ دست‌ آوردن‌ آن‌ را نزد راهبى‌ در يك‌ معبد به‌ تفصيل‌ بيان‌ مى‌كند.
ابن‌ بطريق‌ در ترجمه‌ درستكار بود و معانى‌ را نيكو بيان‌ مى‌كرد، اما تلفظ عربى‌ او صحيح‌ نبود (همانجا). ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌ (همانجا) مى‌نويسد كه‌ ابن‌ بطريق‌ زبان‌ رومى‌ آن‌ زمان‌ را كه‌ با حروف‌ به‌ هم‌ پيوسته‌ نوشته‌ مى‌شد مى‌دانست‌، اما به‌ زبانهاي‌ عربى‌ و يونانى‌ تسلط نداشت‌، به‌ همين‌ سبب‌ معلوم‌ نيست‌ اينكه‌ گفته‌اند او بسياري‌ از كتب‌ پيشينيان‌ را ترجمه‌ كرد (ابن‌ جلجل‌، همانجا)، آيا مستقيماً از يونانى‌ به‌ ترجمه‌ پرداخت‌ يا برگردان‌ رومى‌ آن‌ آثار را مبنا قرار داد (قس‌: سارتن‌، 1/647). شيخ‌ بهايى‌ از قول‌ صفدي‌ در كشكول‌ (ص‌ 208) يادآوري‌ كرده‌ كه‌ روش‌ ابن‌ بطريق‌ در ترجمه‌ تحت‌ اللفظ و كلمه‌ به‌ كلمه‌ بوده‌ است‌.
ابن‌ بطريق‌ ظاهراً غير از ترجمه‌، تأليفاتى‌ هم‌ داشته‌ است‌. ابن‌ نديم‌ (ص‌ 379) دو كتاب‌ به‌ نامهاي‌ السمومات‌ و اجناس‌ الحشرات‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌.
كتابها و مقالاتى‌ كه‌ ابن‌ بطريق‌ ترجمه‌ كرده‌ و نامهاي‌ آنها به‌ ما رسيده‌ عبارت‌ است‌: از كتاب‌ طيماؤس‌ افلاطون‌؛ السياسة فى‌ تدبير الرياسة؛ السماء و العالم‌؛ الحيوان‌ كه‌ اين‌ هر 3 از ارسطو است‌؛ البرسام‌ اسكندروس‌ (ابن‌ نديم‌، 306-307، 311، 312، 352)؛ البئور بقراط )؛ GAS,III/39) مقالة ترياق‌ جالينوس‌ (ابن‌ نديم‌، 349). نيز ترجمه‌اي‌ از اثر نجمومى‌ بطلميوس‌ به‌ نام‌ الروابيع‌ (اوليري‌، 247) و ترجمة كتابهايى‌ چون‌ الجبال‌ و احداث‌ جوّ را به‌ او نسبت‌ داده‌اند (سارتن‌، 1/647). از اين‌ ميان‌ آثار ذيل‌ موجود است‌:
1. السياسة فى‌ تدبير الرياسة، يا سر الاسرار لتأسيس‌ السياسة و ترتيب‌ احوال‌ الرياسة، يا مقالات‌ العشر، اين‌ رساله‌ به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بدوي‌ در كتاب‌ الاصول‌ اليونانية للنظريات‌ السياسية فى‌ الاسلام‌ به‌ سال‌ 1954م‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌ (منجد، 1/41) و نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ برلين‌ ( آلوارت‌، .(V/105-107 مونيخ‌ (اومر، 285 )، ملى‌ پاريس‌ (دوسلان‌، 424 -423 )؛ ملى‌ تونس‌، منچستر، وين‌ و واتيكان‌ نگهداري‌ مى‌شود (جامعه‌، 18(1)/63). اين‌ كتاب‌ در ده‌ مقاله‌ تأليف‌ شده‌ است‌ و مقالات‌ آن‌ به‌ ترتيب‌: فى‌ اصناف‌ الملوك‌، فى‌ حال‌ الملك‌ وهيئته‌، فى‌ صورة العدل‌ للرعية، فى‌ وزرائه‌، فى‌ كتاب‌ سجلاته‌، فى‌ سفرائه‌ و رسله‌، فى‌ الناظرين‌ على‌ رعينه‌ و المتصرفين‌، فى‌ سياسة فواده‌، فى‌ سياسة الحروب‌، و فى‌ علوم‌ خاصية من‌علم‌الطلسمات‌ و اسرارالنجوم‌ (اومر،286 -285 ؛دوسلان‌،همانجا). جورج‌ سارتون‌ مى‌نويسد: «هر چند اصل‌ اين‌ اثر مبتنى‌ بر مآخذ يونانى‌ است‌، ولى‌ خود آن‌ يونانى‌ نيست‌، بلكه‌ عربى‌ يا سريانى‌ است‌. يعنى‌ متنى‌ كه‌ به‌ عنوان‌ ترجمه‌ از زبان‌ يونانى‌ ارائه‌ شده‌، بيشتر احتمال‌ دارد كه‌ يك‌ اثر تأليف‌ شده‌، يا تحريري‌ از يك‌ تأليف‌ قديم‌تر» باشد (1/648).
2. البثور لابقراط، يا كتاب‌ البثور فى‌ قضايا البقراطية الدالة على‌ الموت‌، يا علامات‌ القضايا كه‌ نسخه‌هاي‌ متعددي‌ از آن‌ در كتابخانه‌هاي‌ ايران‌ و جهان‌ موجود است‌ III/39-40) .(GAS, نام‌ اين‌ اثر در نسخه‌هاي‌ مختلف‌، به‌ صورتهاي‌ متفاوت‌ ياد شده‌ و محتمل‌ است‌ كتاب‌ علامات‌ الموت‌ كه‌ به‌ نامهاي‌ ديگري‌ نيز خوانده‌ شده‌ و در كتابخانه‌ها موجود است‌ (شورا، 19/243؛ III/40; همان‌ كتاب‌ البئور باشد. البئور رسالة بسيار مختصري‌ است‌ در علايم‌ مرگ‌ كه‌ در آن‌ به‌ 25 علامت‌ اشاره‌ شده‌ و گفته‌اند كه‌ آن‌ را در گور بقراط يافته‌اند (كوپريلى‌، 2/312).
3. السموم‌، كه‌ نسخه‌اي‌ از آن‌ در اياصوفيا موجود است‌ III/225) .(GAS,
مآخذ: ابن‌ ابى‌ اصيبعه‌، احمد، عيون‌ الانباء، بيروت‌، 1377ق‌/1957م‌؛ ابن‌ جلجل‌، سليمان‌، طبقات‌ الاطباء و الحكماء، به‌ كوشش‌ فؤاد سيد، قاهره‌، 1955م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ اوليري‌، دليسى‌، انتقال‌ علوم‌ يونانى‌ به‌ عالم‌ اسلامى‌، ترجمة احمد آرام‌، تهران‌، 1342ش‌؛ جامعه‌، خطى‌؛ سارتن‌، جورج‌، مقدمه‌ بر تاريخ‌ علم‌، ترجمة غلامحسين‌ صدري‌ افشار، تهران‌، 1353ش‌؛ شورا، خطى‌؛ شيخ‌ بهائى‌، محمد، كشكول‌، تهران‌، 1321ق‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، معجم‌ المخطوطات‌ المطبوعة، بيروت‌، 1978م‌؛ نيز:
Ahlwardt; Aumer, Joseph, Die arabischen Handschriften der K. Hof-und Staatsbibliothek in Muenchen, Muenchen, 1866; De Slane, Baron, Catalogue des manucrits arabes, paris, 1883-1895; GAS.
عباس‌ سالاري‌ (رب) 28/7/76
ن‌ * 2 * (رب) 6/8/76