اِبْن‌ِ خَيّاط، ابوالحسن‌، على‌ بن‌ محمد ربعى‌، شاعر سده‌هاي‌ 4 و 5ق‌/10 و 11م‌ معاصر كَلبيان‌ صِقِلّيّه‌1. از زندگى‌ او تقريباً هيچ‌ نمى‌دانيم‌، آنچه‌ از وي‌ باقى‌ مانده‌ محدود به‌ 200 بيت‌ شعري‌ است‌ كه‌ يكى‌ از دوستان‌ نزديك‌ او در قيروان‌ به‌ نام‌ تُجيبى‌ (د 445ق‌/1053م‌) در شرح‌ خويش‌ بر المختار من‌ شعر بشّار در مواردي‌ به‌ مناسبت‌ نقل‌ كرده‌ است‌، بنابر اين‌ براي‌ آشنايى‌ با زندگى‌ و احوال‌ او ناگزير بايد به‌ بررسى‌ اشعار وي‌ و تا حد امكان‌ مطالعه‌ در احوال‌ معاصران‌ او پرداخت‌.
تاريخ‌ تولد او دانسته‌ نيست‌، اما از آنجا كه‌ وي‌ را معاصر تجيبى‌ دانسته‌اند و سالها نيز در بارگاه‌ كلبيان‌ صقليه‌ بسر برده‌ و امير ثقة الدوله‌ (حك 379- 388ق‌)وفرزندانش‌تاج‌الدوله‌ومؤيدالدوله‌وصمصام‌الدوله‌ از اين‌ سلسله‌ را مدح‌ گفته‌ (تجيبى‌، 188، 268؛ نيفر، 1/32؛ قس‌: عباس‌، 209-210) مى‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ در نيمة دوم‌ سدة 4ق‌ و نيمة اول‌ سدة 5ق‌ مى‌زيسته‌ است‌. وي‌ همچنين‌ اميرانى‌ از بنى‌ ابى‌ الحسين‌، به‌ نامهاي‌ مستخلص‌ الدوله‌ و انتصار الدوله‌ و فرزند او را ستوده‌ است‌ (نك: تجيبى‌، 6، 79، 116، 120، 174، 287)، اما روشن‌ نيست‌ كه‌ اينان‌ چه‌ كسانى‌ بوده‌اند و چه‌ مقامى‌ در صقليه‌ داشته‌اند. احسان‌ عباس‌ احتمال‌ داده‌ كه‌ مستخلص‌ الدوله‌ فرزند حسن‌ بن‌ عمار بوده‌ باشد كه‌ زمانى‌ فرماندة ناوگان‌ كلبيان‌ بوده‌ و فرزند او انتصار الدوله‌ نيز احتمالاً از مقام‌ و موقع‌ والايى‌ برخودار بوده‌ است‌، زيرا ابن‌ خياط از وقوع‌ شورشى‌ عليه‌ او و غلبة وي‌ بر آن‌ سخن‌ گفته‌ است‌ (ص‌ 210-211).
شعري‌ كه‌ ابن‌ خياط پس‌ از مرگ‌ مستخلص‌ الدوله‌ در رثاي‌ او سروده‌ حاكى‌ از اوضاع‌ نابسامان‌ صقليه‌ در آن‌ روزگار است‌ (نك: تجيبى‌، 287؛ عباس‌، 214). در هر حال‌ از اشعار ابن‌ خياط چنين‌ بر مى‌آيد كه‌ وي‌ تا زمان‌ حكومت‌ ابن‌ ثُمنه‌ (ه م‌) زنده‌ بوده‌ و بعيد نيست‌ كه‌ پس‌ از جدايى‌ از او به‌ قيروان‌ رفته‌ باشد (نك: عباس‌، 209؛ فروخ‌، 4/521 -522). محل‌ اقامت‌ ابن‌ خياط در صقليه‌ نيز از آنجا كه‌ وي‌ صمصام‌ الدوله‌ و مؤيد الدوله‌ را مدح‌ گفته‌ ظاهراً بلرم‌2 بوده‌ است‌.
شعر ابن‌ خياط ساده‌ و رساو به‌ دور از تكلف‌ و دشواري‌ است‌ و در آن‌ به‌ معنى‌ بيش‌ از لفظ توجه‌ شده‌ است‌. اشعار وي‌ عمدتاً در مدح‌ (تجيبى‌، 80، 120، 174، 268؛ نيفر، همانجا)، حماسه‌ (تجيبى‌، 605؛ نويري‌، 6/192، 193)، وصف‌ طبيعت‌ (تجيبى‌، 75، 107، 108، جم) و ادب‌ و حكمت‌ (همو، 23، 45، 46، جم) است‌. ابن‌ خياط اشعاري‌ هم‌ در وصف‌ خمر (تجيبى‌؛ 35، 166) و نيز برخى‌ پديده‌هاي‌ اجتماعى‌ (همو، 36، 77؛ عباس‌، 220) دارد.
چنانكه‌ پيداست‌ ابن‌ خياط در مواردي‌ از آثار ابن‌ مقفع‌ و متنبى‌ و ابوتمام‌ بهره‌ گرفته‌ است‌ (تجيبى‌، 147، 175؛ قس‌: عباس‌، 209؛ نويري‌، 6/193). در شعر وي‌ وصفهاي‌ بديعى‌ از محيط روستايى‌ و شهري‌ صقليه‌ ديده‌ مى‌شود.
گرچه‌ توانايى‌ ابن‌ خياط بيشتر در وصف‌ صحنه‌هاي‌ پرحادثه‌ از جمله‌ مبارزات‌ و جنگهاي‌ كلبيان‌ است‌، اما گاهى‌ مشتاقانه‌ به‌ وصف‌ اموري‌ چون‌ كلام‌ و زيبايى‌ آن‌ مى‌پردازد (نك: تجيبى‌، 35، 36، 41) و تعبيرات‌ او در اين‌ خصوص‌ عموماً برگرفته‌ از سروده‌هاي‌ بشار بن‌ برد و ابن‌ رومى‌ است‌ (نك: عباس‌، 221-222).
مآخذ: تجيبى‌ برقى‌، اسماعيل‌، شرح‌ المختار من‌ شعر بشار، به‌ كوشش‌ محمد بدرالدين‌ علوي‌، بيروت‌، 1934م‌؛ عباس‌، احسان‌، العرب‌ فى‌ صقلية، بيروت‌، 1975م‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، بيروت‌، 1984م‌؛ نويري‌، احمد، نهاية الارب‌، قاهره‌، 1342-1362ق‌؛ نيفر، محمد، عنوان‌ الاريب‌، تونس‌، 1351ق‌.
رضا محمدزاده‌ (رب) 20/5/77
ن‌ * 2 * (رب) 28/5/77