اِبْن‌ِ حَذّاء، ابوعبداله‌ محمد بن‌ يحيى‌ تميمى‌ قُرطبى‌ (347-416ق‌/ 958- 1025م‌)، فقيه‌، محدث‌، اديب‌ مالكى‌. وي‌ در علم‌ تعبير رؤيا نيز بصير بود (قاضى‌ عياض‌، 4/733؛ ذهبى‌، سير، 17/444). در تاريخ‌ ولادتش‌ اختلاف‌ است‌: بيشتر كسانى‌ كه‌ از او ياد كرده‌اند، از جمله‌ پسرس‌ ابوعمر، تولد او را در محرم‌ 347ق‌ نوشته‌اند (قاضى‌ عياض‌، 4/734؛ ابن‌ بشكوال‌، 2/480)، اما بغدادي‌ (2/63)، سال‌ 348ق‌، پالنسيا (ص‌ 422) 346ق‌ و كحاله‌ (12/99) 336ق‌ را سال‌ تولد او دانسته‌اند. قاضى‌ عياض‌ (4/733) از قول‌ ابن‌ عفيف‌ مى‌گويد: اين‌ خاندان‌ معتقدند كه‌ لقبشان‌ «حذّاء» (= حُداخوان‌) بوده‌، زيرا جدشان‌ در كاروان‌ پيامبر اكرم‌(ص‌) به‌ اين‌ شغل‌ مفتخر بود، لكن‌ چون‌ نخستين‌ نياي‌ آنان‌ در محلة كفشدوزان‌، سُكنى‌ گزيده‌ بود و نيز به‌ سبب‌ مشابهت‌ دو حرف‌ «د» و «ذ» به‌ اشتباه‌ «حذّاء» خوانده‌ شدند (قس‌: ابن‌ فرحون‌، 2/237). وي‌ از اعقاب‌ داوود يكى‌ از بزرگان‌ بنى‌ اميه‌ و فرمانرواي‌ وقت‌ مَرْج‌ راهِط بود كه‌ از شام‌ به‌ اندلس‌ رفت‌ و بعدها فرزندانش‌ در آن‌ ديار حكومت‌ يافتند و به‌ جاه‌ و مقام‌ رسيدند (قاضى‌ عياض‌، ابن‌ فرحون‌، همانجاها). او در حيات‌ خود بسياري‌ از بزرگان‌ و علماي‌ فقه‌ مالكى‌ (بنابر قول‌ قاضى‌ عياض‌، 4/733-734، حدود 60 تن‌) را ملاقات‌ نموده‌ و از محضر دانشمندان‌ عصر خويش‌ بهره‌ برده‌ (ابن‌ بشكوال‌، 2/479؛ ابن‌ فرحون‌، همانجا)، به‌ شهرهاي‌ مختلف‌ سفر كرده‌ و هر بار بر اندوختة علمى‌ خويش‌ افزوده‌ است‌. 14 ساله‌ بود كه‌ در قُرطبه‌ نزد ابوبكر بن‌ زَرْب‌ شروع‌ به‌ فراگرفتن‌ فقه‌ نمود (قاضى‌ عياض‌، 4/733؛ قس‌: پالنسيا، 422) و نزد او ارج‌ بسيار يافت‌ آنچنانكه‌ ابن‌ زرب‌ او را به‌ فرزندي‌ برگزيد (ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ قس‌: پالنسيا، همانجا). علماء و دانشمندان‌ ديگري‌ نيز نسبت‌ به‌ او سمت‌ استادي‌ داشته‌اند از جمله‌: زكريا بن‌ برطال‌، ابن‌ سليم‌، محمد بن‌ ابى‌ دليم‌، ابوجعفر بن‌ عون‌الله‌، ابوبكر زبيدي‌، ابوعيسى‌ ليثى‌، ابن‌ قوطيه‌ (قاضى‌ عياض‌، 4/733-734؛ ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ ياقوت‌، 19/108؛ ذهبى‌، سير، 17/444). چندي‌ بعد، از قرطبه‌ به‌ قيروان‌ رفت‌ و در آنجا از ابن‌ ابى‌ زيد قيروانى‌ دانش‌ آموخت‌ و از او اجازة روايت‌ يافت‌ (قاضى‌ عياض‌، 4/734؛ ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ ضبّى‌، 146). در 372ق‌ حج‌ گزارد و در حجاز تنى‌ چند از علما از جمله‌ ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ احمد دينوري‌ را ملاقات‌ نمود و از او حديث‌ شنيد (قاضى‌ عياض‌، ابن‌ بشكوال‌، همانجاها). سپس‌ به‌ مصر سفر كرد و از محضر برخى‌ از فقهاي‌ آن‌ سامان‌ مانند ابوالقاسم‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالله‌ جوهري‌ بهره‌ جست‌ (ابن‌ بشكوال‌، ابن‌ فرحون‌، همانجاها). سپس‌ چون‌ در فقه‌ و حديث‌ بصيرت‌ يافت‌ به‌ اندلس‌ بازگشت‌ و نزد ابومحمد اصيلى‌ تقرب‌ يافت‌ و از محضرش‌ كسب‌ فيض‌ نمود و به‌ تكميل‌ معلومات‌ خود همت‌ گماشت‌ (قاضى‌ عياض‌، ابن‌ بشكوال‌، ابن‌ فرحون‌، همانجاها). بسياري‌، از جمله‌ فرزندش‌ ابوعمر، دانش‌ او را در علوم‌ گوناگون‌ از جمله‌ تعبير رؤيا ستوده‌ و گفته‌اند در فقه‌ و حديث‌ و درايه‌ زبر دست‌ بود چانكه‌ از علماي‌ متقدم‌ و معاصر خويش‌ چيزي‌ كم‌ نداشت‌ (نك: قاضى‌ عياض‌، همانجا؛ ابن‌ بشكوال‌، 2/479- 480؛ ذهبى‌، سير، 17/444- 445).
ابن‌ حذاء بارها شغل‌ قضا يافت‌، نخست‌ در بجايه‌ (قاضى‌ عياض‌، همانجا؛ ابن‌ بشكوال‌، 2/480؛ صفدي‌، 5/196)، سپس‌ در اشبيليه‌ به‌ كار قضا پرداخت‌ و گويا مدت‌ اقامتش‌ در اين‌ شهر از جاهاي‌ ديگر بيشتر بود و اعتباري‌ كه‌ در اين‌ زمان‌ ميان‌ اعيان‌ كسب‌ كرد، بسيار بود زيرا به‌ قول‌ ابن‌ بشكوال‌ (همانجا) در همان‌ احوال‌ با مركز قرطبه‌ نيز رابطة استوار داشت‌ و از مشاوران‌ دولت‌ قرطبه‌ به‌ شمار مى‌رفت‌. وي‌ سپس‌ بر اثر قيام‌ بربرها (ح‌ 400ق‌/1010م‌) به‌ ناچار به‌ شمال‌ اندلس‌ رفت‌ و در تُطِيله‌ و سپس‌ در شهر سالم‌ به‌ قضا مشغول‌ شد (ابن‌ بشكوال‌، 2/480). عاقبت‌ در سرقسطه‌ اقامت‌ گزيد و همانجا در ماه‌ رمضان‌ 416ق‌ درگذشت‌ (قاضى‌ عياض‌، 4/734؛ ذهبى‌، همانجا؛ قس‌: ياقوت‌، 19/108؛ سال‌ 410ق‌) و او را در جوار قبر حَنَش‌ بن‌ عبدالله‌ صَنْعانى‌ (د 100ق‌/718م‌) به‌ خاك‌ سپردند و بنابر وصيتش‌ اوراق‌ كتاب‌ الانباء على‌ اسماء الله‌ او را در كفنش‌ گذاردند (ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ صفدي‌، 5/196).
آثار:
1. الاستنباط لمعانى‌ السنن‌ و الاحكام‌ من‌ احاديث‌ الموطأ، در 80 جزء (ابن‌ فرحون‌، 2/237؛ قس‌: ياقوت‌، 19/109).
2. الانباء على‌ اسماءالله‌ تعالى‌ (ياقوت‌، همانجا؛ ابن‌ فرحون‌، 2/238).
3. البشري‌ فى‌ تأويل‌ الرؤيا، در 10 جزء (صفدي‌، همانجا) كه‌ به‌ نامهاي‌ البشري‌ فى‌ تعبير الرؤيا، عبارة الرؤيا، البشري‌ و الرؤيا آمده‌ است‌ (قس‌: قاضى‌ عياض‌، ياقوت‌، همانجاها؛ ذهبى‌، العبر، 2/231؛ همو، سير، همانجا؛ ابن‌ شاكر، 10/61).
4. التعريف‌ بمن‌ ذكر فى‌ مُوَطّأ مالك‌ بن‌ انس‌ من‌ الرجال‌ و النساء، كه‌ نسخه‌اي‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة قرويين‌ فاس‌ موجود است‌ (نك: 483 I/463, .(GAS,
5. الخطب‌ و سير الخطباء (ابن‌ بشكوال‌، همانجا).
مآخذ: ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار الحسينى‌، قاهره‌، 1374ق‌/ 1955م‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ كتابخانة احمد ثالث‌؛ ابن‌ فرحون‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدي‌ ابوالنور، قاهره‌، 1974م‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌ پاشا، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955م‌؛ پالنسيا، آنخل‌ گونزالس‌، تاريخ‌ الفكر الاندلسى‌، ترجمة حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، 1900م‌؛ ذهبى‌، شمس‌ الدين‌ محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و محمد نعيم‌ عرقسوسى‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد سعيد بن‌ بسيونى‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1389ق‌/1970م‌؛ ضبى‌، احمد، بغية الملتمس‌ فى‌ تاريخ‌ رجال‌ اهل‌ الاندلس‌، قاهره‌، 1967م‌؛ قاضى‌ عياض‌، ترتيب‌ المدارك‌ و تقريب‌ المسالك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكير محمود، بيروت‌، دار مكتبه‌ الحياة؛ كحاله‌، عمر رضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز: .
مريم‌ صفوي‌ (رب) 19/3/77
ن‌ * 2 * (رب) 27/3/77