اِبْن‌ِ حِرْزِهِم‌، على‌ بن‌ اسماعيل‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ (د 559ق‌/ 1164م‌)، فقيه‌ و صوفى‌ مغربى‌. وي‌ اهل‌ فاس‌ بوده‌ و كنيه‌اش‌ را ابوالحسن‌ گفته‌اند و نسبش‌ را به‌ عثمان‌ بن‌ عفّان‌ رسانده‌اند (ابن‌ زيات‌، 71، 147؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، 265؛ ابن‌ ابّار، 3/232). ضبط ديگر نام‌ او ابن‌ حِرِزم‌ و ابن‌ حرازِم‌ است‌ (سبكى‌، 6/258) كه‌ ظاهراً بيشتر در تداول‌ عامه‌ به‌ كار مى‌رفته‌ است‌ (يافعى‌، 3/331).
وي‌ در سراسر مغرب‌، مورد تكريم‌ و احترام‌ بوده‌ تا جايى‌ كه‌ او را رئيس‌ الفقهاي‌ آن‌ ديار خوانده‌اند (يافعى‌، 3/332؛ نيز سبكى‌، 6/259؛ ابن‌ قنفذ، انس‌ الفقير، 12).
در منابع‌، او را فقيه‌، حافظ، زاهد، عالم‌، محدث‌، مفسر و نحوي‌ گفته‌اند (همانجاها؛ نيز ابن‌ زيارت‌، 147، 148؛ ابن‌ ابار، همانجا). وي‌ مردي‌ زاهد و پرهيزگار بود و به‌ اغراض‌ دنيايى‌ اعتنايى‌ نداشت‌. نقل‌ كرده‌اند كه‌ پس‌ از مرگ‌ پدر، سهم‌ الارث‌ خويش‌ را به‌ اصرار به‌ برادرش‌ ابوالقاسم‌ بخشيد (ابن‌ زيات‌، 149؛ بابا تنبكتى‌، 198).
در آن‌ روزگار عقايد و آثار امام‌ محمد غزالى‌ در ميان‌ دانشمندان‌ مغرب‌ به‌ شدت‌ مورد مناقشه‌ و بحث‌ و جدل‌ بود؛ طبعاً ابن‌ حرزهم‌ نيز به‌ بررسى‌ آراء و كتب‌ غزالى‌، به‌ ويژه‌ احياء العلوم‌، پرداخت‌. گويند مدتى‌ گوشه‌ گرفت‌ و به‌ مطالعة دقيق‌ اين‌ اثر مشغول‌ شد، تا سرانجام‌ آثار انكار در وي‌ پديد آمد و حتى‌ آراء غزالى‌ را بدعت‌ و خلاف‌ سنت‌ تشخيص‌ داد (ابن‌ زيات‌، 148؛ يافعى‌، 3/331، 332؛ سبكى‌، همانجا). از اين‌ روي‌ فتوا به‌ سوختن‌ تمامى‌ نسخه‌هاي‌ كتاب‌ احياء العلوم‌ داد، و از حاكم‌ وقت‌ نيز خواستار تأييد و اجراي‌ اين‌ فتوا شد. جمع‌ آوري‌ نسخه‌هاي‌ احياء در روز پنجشنبه‌ پايان‌ گرفت‌ و قرار وي‌ و ديگر فقها بر آن‌ بود كه‌ فرداي‌ آن‌ روز، كتابها را جملگى‌ بسوزانند (ابن‌ زيات‌، همانجا؛ يافعى‌، 3/332).
ظاهراً اين‌ نخستين‌ بار نبود كه‌ در مغرب‌ با آثار غزالى‌ چنين‌ رفتاري‌ مى‌شد. قبلاً نيز فقها و دستگاه‌ حكومتى‌ در اين‌ باب‌ چنين‌ تصميمى‌ گرفته‌ بودند و خود ابن‌ حرزهم‌ نيز در جوانى‌ دربارة آن‌ از فقها استفتاء كرده‌ بود (ابن‌ زيات‌، 72، 73؛ ابن‌ قاضى‌، 2/552). ليكن‌ اين‌ بار بر پاية گزارش‌ برخى‌ منابع‌ كار احراق‌ نسخ‌ احياء در نتيجة خوابى‌ كه‌ ابن‌ حرزهم‌ ديد، به‌ انجام‌ نرسيد (ابن‌ زيات‌، 148؛ سبكى‌، 6/259؛ 260). پس‌ از اين‌ واقعه‌ وي‌ بار ديگر به‌ مطالعة احياء العلوم‌ پرداخت‌ و به‌ موافقت‌ اين‌ كتاب‌ با قرآن‌ و سنّت‌ معتقد شد (همانجاها؛ سبكى‌، 6/260). بعيد نيست‌ كه‌ رابطة عموي‌ ابن‌ حرزهم‌ با غزالى‌ (ابن‌ زيات‌، 71-72) در تغيير عقيدة وي‌ مؤثر بوده‌ باشد، از اين‌ پس‌ تمايل‌ به‌ تصوّف‌ در او پديد آمد و به‌ تدريج‌ قوت‌ گرفت‌، به‌ طوري‌ كه‌ همة كسانى‌ كه‌ از او سخن‌ گفته‌اند او را با عنوان‌ صوفى‌ ياد كرده‌اند (همانجاها؛ نيز قس‌: ابن‌ قنفذ، انس‌ الفقير، 12؛ مقري‌، 5/241، 242).
ابن‌ زيات‌ مى‌گويد (همانجا) كه‌ وي‌ در تصوف‌ بر طريقة ملامتيّه‌ بوده‌ است‌. وي‌ سرانجام‌، ابن‌ عربى‌ (ابوبكر محمد بن‌ عبدالله‌ اندلسى‌، د 543) را - كه‌ از مريدان‌ حجة الاسلام‌ غزالى‌ بود - به‌ شيخى‌ برگزيد و از او خرقه‌ دريافت‌ داشت‌ (ابن‌ قنفذ، همان‌، 93؛ بابا تنبكتى‌، مقري‌، همانجاها)؛ پس‌ تصوف‌ ابن‌ حرزهم‌ مى‌بايست‌ تصوفى‌ معتدل‌، از آن‌ نوع‌ كه‌ غزالى‌ بدان‌ پاي‌بند بود، باشد، وي‌ كتاب‌ احياء العلوم‌ غزالى‌ را همواره‌ مورد ستايش‌ قرار مى‌داد (بابا تنبكتى‌، همانجا) و ظاهراً مدتى‌ نيز به‌ تدريس‌ كتاب‌ الرعاية محاسبى‌ اشتغال‌ داشته‌ است‌ (ابن‌ زيات‌، 319؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، 270). وي‌ در راه‌ تصوف‌، انزوا پيش‌ نگرفت‌ و از اجتماع‌ و مجالس‌ درس‌ و وعظ نبريد. پس‌ از آنكه‌ به‌ شهر مراكش‌ كوچيد شاگردان‌ و پيروان‌ بسيار يافت‌ (بابا تنبكتى‌، همانجا؛ ابن‌ قاضى‌، 2/464) كه‌ از ميان‌ آنان‌ دو تن‌ نامبردارترند: يكى‌ ابو مدين‌ الغوث‌ (ه م‌) عارف‌ عالى‌ مقام‌ (ابن‌ زيارت‌، 317؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، همانجا) كه‌ به‌ گفتة مقري‌تلمسانى‌ (5/242) از ابن‌حرزهم‌ خرقه‌ گرفت‌ و ديگري‌ ابوعبدالله‌ تاودي‌ (بابا تنبكتى‌، همانجا). اما جانشينش‌ در وعظ و ارشاد و تدريس‌ الرعاية عيسى‌ بن‌ الحداد (ابن‌ قاضى‌، 2/502) بوده‌ است‌.
وي‌ هيچ‌ گاه‌ از دعوت‌ مردم‌ به‌ زهد، توبه‌دادن‌ و راهنمايى‌ قوم‌ باز نايستاد (باباتنبكتى‌، همانجا)، و با امرا و حكام‌ با شجاعت‌ و تا حدّي‌ درشتى‌ روبه‌رو مى‌شد (ابن‌ زيات‌، 150، 151؛ ابن‌ قنفذ، انس‌ الفقير، 25). نمونه‌اي‌ از شجاعت‌ او در مقابلة با امراء ماجراي‌ ابوالحكم‌ ابن‌ برّجان‌ (ه م‌) است‌ كه‌ از صوفية پيرو امام‌ غزالى‌ و از مخالفان‌ جدّي‌ دستگاه‌ حكومتى‌ بود. ابن‌ برجان‌ را به‌ جرم‌ تأويل‌ محكوم‌ كردند و پس‌ از مرگش‌، سلطان‌ امر داد كه‌ جسد وي‌ را در مزبله‌ بيندازند. چون‌ ابن‌ حرزهم‌ از اين‌ حكم‌ با خبر شد، دعوتى‌ علنى‌ از مردم‌ كرد تا به‌ تشييع‌ جنازه‌اش‌ بشتابند و او را «فاضل‌ فقيه‌ و زاهد» خواند. دعوت‌ وي‌ البته‌ كارگر افتاد و جنازة ابوالحكم‌ با احترام‌ تمام‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ زيات‌، 148، 149).
كرامات‌ و مكاشفات‌ بسياري‌ نيز به‌ او نسبت‌ داده‌اند (نك: ابن‌زيات‌، 150، 153؛ ابن‌ قاضى‌، 2/464، 465) و از جملة اين‌ كرامات‌، يكى‌ پيشگويى‌ زمان‌ مرگش‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ زيات‌، 149، 150؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، 265). وفات‌ او در آخرين‌ روز، يا به‌ قول‌ ابن‌ زيات‌ در اواخر شعبان‌ در زادگاهش‌ روي‌ داد و همانجا دفن‌ شد (ص‌ 147). و چنانكه‌ از گفتة باباتنبكتى‌ (همانجا) برمى‌آيد، مدفنش‌ نزد مردم‌ از مزارات‌ متبرك‌ شمرده‌ مى‌شد، و ظاهراً بدين‌ سبب‌ بود كه‌ سلطان‌ محمد بن‌ عبدالله‌ در 1177ق‌/1763م‌ امر به‌ بناي‌ گنبدي‌ بر گور او كرد (ناصري‌، 8/19).
آرامگاه‌ ابن‌ حرزهم‌ تقريباً در 15 كيلومتري‌ جنوب‌ شرقى‌ فاس‌ قرار دارد و به‌ نام‌ خود او «سيدي‌ حَرازم‌» خوانده‌ مى‌شود و زيارتگاه‌ مردم‌ است‌ ( 2 EI).
مآخذ: ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ فرانسيسكو كودرا، مادريد، 1915م‌؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، على‌، الانيس‌ المطرب‌، رباط، 1972م‌؛ ابن‌ زيات‌، يوسف‌، التّشوف‌ الى‌ رجال‌ التّصوف‌، به‌ كوشش‌ ا. فور، رباط، 1958م‌؛ ابن‌ قاضى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1973-1974م‌؛ ابن‌ قنفذ، احمد، انس‌ الفقير و عزّ الحقير، به‌ كوشش‌ محمد الفاسى‌ و ا.فور، رباط، 1965م‌؛ همو، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1403ق‌/1983م‌؛ باباتنبكتى‌، احمد، «نيل‌ الابتهاج‌ بتطريز الديباج‌»، در حاشية الديباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ يعمري‌، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجى‌، قاهره‌، 1388ق‌/1968م‌؛ مقري‌، احمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1968م‌؛ ناصري‌، احمد، الاستقصالاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصى‌، به‌ كوشش‌ جعفر الناصري‌ و محمد الناصري‌، دارالبيضا، 1956م‌؛ يافعى‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، حيدرآباد دكن‌، 1337- 1339ق‌؛ نيز: 2 .
مسعود جلالى‌مقدم‌ (رب) 21 و 23/3/77