اِبْن‌ِ اَبِى‌ الدَّم‌، شهاب‌ الدين‌ ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالمنعم‌ هَمْدانى‌ حَمَوي‌، مورّخ‌ و قاضى‌ِ شافعى‌ اهل‌ حماه‌ (سوريه‌) (583 -642ق‌/1187-1144م‌). نسبت‌ هَمْدانى‌ وي‌ مربوط به‌ قبيلة بزرگى‌ به‌ نام‌ هَمْدان‌ در يمن‌ است‌ (زحيلى‌، 8). وي‌ در صباوت‌ به‌ بغداد سفر كرد و به‌ آموزش‌ فقه‌ و استماع‌ حديث‌ پرداخت‌ (ابن‌ واصل‌، 4/174) و از ابن‌ سكينه‌ حديث‌ شنيد (سبكى‌، 8/116). در بغداد از الناصرلدين‌ الله‌ (خلافت‌ 575 -622ق‌/1179- 1225م‌) خلعت‌ گرفت‌ و چون‌ به‌ حماه‌ برگشت‌، خلعت‌ خليفه‌ به‌ تن‌ او بود (ابن‌ واصل‌، همانجا). در مصر، دمشق‌ و حماء حديث‌ مى‌گفت‌ و جزء غطريف‌ تأليف‌ ابواحمد محمد بن‌ احمد بن‌ غطريف‌ (د 377ق‌/987م‌)، از احاديث‌ قاضى‌ ابوبكر طبري‌ را تدريس‌ مى‌كرد (ذهبى‌، 23/126).
ابن‌ ابى‌ الدّم‌ در مذهب‌ شافعى‌ امام‌ بود و در 622ق‌ از سوي‌ الملك‌الناصر صاحب‌ حماه‌ به‌ قضاوت‌ آن‌ شهر گمارده‌ شد (ابن‌واصل‌، همانجا؛ حموي‌، 124). گفته‌اند كه‌ وي‌ براي‌ جلب‌ رضايت‌ المستعصم‌ بالله‌ به‌ تعيين‌ ملك‌ منصور حموي‌ به‌ حكومت‌ مَيّافارقين‌، كه‌ پس‌ از ملك‌ مظفر (د 642ق‌/1244م‌) بى‌ حاكم‌ شده‌ بود، به‌ سفارت‌ بغداد مأمور گشت‌ و در راه‌ بغداد در معرّه‌ بيمار شد و به‌ حماه‌ بازگشت‌ و در همانجا در گذشت‌ (هوار، 82؛ سبكى‌، همانجا). شهاب‌ دشتى‌ از ابن‌ ابى‌ الدّم‌ روايت‌ كرده‌ (ذهبى‌، همانجا) و مُزَيْز تقى‌الدين‌ ابومحمد ادريس‌، محدّث‌ حَماه‌ نيز از او استماع‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ صابونى‌، 295).
ابن‌ ابى‌ الدم‌ شعر نيز نيكو مى‌گفته‌ است‌. آثار مهم‌ او از اين‌ قرار است‌:
1. كتاب‌ ادب‌ القضاء يا الدرر المنظومات‌ فى‌ الاقضية و الحكومات‌، اين‌ كتاب‌ كه‌ در 1975م‌ در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ در يك‌ مقدمه‌، 6 باب‌ و يك‌ خاتمه‌ است‌ و از لحاظ تنظيم‌ و ترتيب‌ و تبويب‌ و از نظر تلخيص‌ اقوال‌ فقهى‌ در نزد شافعيان‌ از كتب‌ معتبر در آداب‌ قضاست‌ (زحيلى‌، 13).
2. كتاب‌ فى‌ التاريخ‌ يا تاريخ‌ ابن‌ ابى‌ الدم‌ يا التاريخ‌ الاسلامى‌، مؤلف‌ در مقدمة كتاب‌ مى‌گويد كه‌ روزگاري‌ دراز بر آن‌ بوده‌ است‌ كه‌ كتابى‌ به‌ نام‌ حامى‌ خود الملك‌ المظفر تقى‌الدين‌ محمود تأليف‌ كند، اما انجام‌ اين‌ كار به‌ خاطر دشواري‌ در گزينش‌ موضوع‌ باب‌ طبع‌ ملك‌ مظفر به‌ تأخير افتاده‌ بود. مؤلف‌ اين‌ اثر را در آستانة جلوس‌ مظفر بر تخت‌ِ پدر نوشته‌ و آن‌ را با گزارشى‌ در باب‌ سلطنت‌ و عدالت‌ او پايان‌ داده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ حوادث‌ ميان‌ ولادت‌ پيامبر اسلام‌ تا 627ق‌/ 1230م‌ را در بر دارد و از امتيازات‌ آن‌ مى‌توان‌ از گزارشى‌ دربارة ايوبيان‌ (ه م‌) نام‌ برد كه‌ مؤلف‌ آن‌ را عمدتاً از اثر عمادالدين‌ كاتب‌ اصفهانى‌ (د 597ق‌/1201م‌) برگرفته‌ است‌. علاوه‌ بر آن‌، ابن‌ ابى‌ الدم‌ در اين‌ اثر تاريخ‌ عباسيان‌ را تا سال‌ پنجم‌ عهد المستنصر بالله‌ (خلافت‌ 623 -640ق‌/1226-1242م‌) آورده‌ است‌. نويسنده‌ در اين‌ كتاب‌ بارها به‌ اثر بزرگترش‌، التاريخ‌ الكبير ( تاريخ‌ مظفري‌ )، اشاره‌ كرده‌ است‌. از اين‌ كتاب‌ دو نسخه‌ در خزانة بانكيپور نگهداري‌ مى‌شود ( بانكيپور، .(XV/8-10 همچنين‌ يك‌ نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانة بادليان‌ موجود است‌ (همان‌، .(XV/9
3. تاريخ‌ مظفري‌ (التاريخ‌ الكبير)، مؤلف‌ اين‌ كتاب‌ را در 6 مجلد به‌ نام‌ الملك‌المظفر تقى‌الدين‌ محمود نوشته‌ است‌. بخش‌ مربوط به‌ صقليّه‌ (سيسيل‌) از تاريخ‌ كبير به‌ زبان‌ ايتاليايى‌ ترجمه‌ و در 1605م‌ در رم‌ چاپ‌ شده‌ است‌ (زيدان‌، 3/88). سخاوي‌ از يك‌ كتاب‌ ديگر او با نام‌ التاريخ‌ المقفى‌ ياد كرده‌ است‌ (ص‌ 360، 315). از اين‌ كتاب‌ جز سخاوي‌ كسى‌ نام‌ نبرده‌؛ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ اين‌ كتاب‌ همان‌ تاريخ‌ كبير مظفّري‌ است‌ كه‌ كلمة «المظفري‌» به‌ «المقفى‌» تحريف‌ شده‌ است‌.
4. شرح‌ كتاب‌ الواسيط المحيط باقطار البسيط غزالى‌، اين‌ كتاب‌ بالغ‌ بر 26 جزء بوده‌ است‌ كه‌ جزء اول‌ آن‌ در دارالكتب‌ المصرية به‌ شمارة 421 فقه‌ تيمور، نگهداري‌ مى‌شود و نسخة عكسى‌ از دست‌ نويس‌ كتابخانة احمد سوم‌ (تركيه‌) در معهد المخطوطات‌ در الجامعة العربية (مصر)، به‌ شمارة 268 فقه‌ شافعى‌ محفوظ است‌ (زحيلى‌، 12). بروكلمان‌ از شرح‌ ابن‌ ابى‌ الدم‌ بر وسيط به‌ نام‌ ايضاح‌ الاغاليط ياد كرده‌ است‌ I/753) S, .(GAL,
5. تدقيق‌ العناية فى‌ تحقيق‌ الرواية، نسخة خطى‌ از آن‌ به‌ شمارة 544 در كتابخانة الجزيره‌ موجود است‌ I/424ø S, .(GAL, كتاب‌ ديگر ابن‌ ابى‌ الدم‌ الفرق‌ الاسلامية است‌ (همانجا).
ابن‌ ابى‌ الدم‌ شهرت‌ كاتب‌ يهودي‌ دوران‌ الحاكم‌ بامرالله‌ (386- 411ق‌/966-1020م‌) خليفة فاطمى‌ مصر نيز بوده‌ و گويا حمامى‌ در قاهره‌ ساخته‌ بوده‌ كه‌ به‌ نام‌ او معروف‌ بوده‌ است‌ ( بستانى‌ ب‌ ).
مآخذ: ابن‌ صابونى‌، محمد، تكملة الاكمال‌، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ جواد، بغداد، 1377ق‌/ 1958م‌؛ ابن‌ عماد حنبلى‌، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌/1932م‌؛ ابن‌ قاضى‌ شهبه‌، ابوبكر احمد، طبقات‌ الشافعيه‌، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1398ق‌/1978م‌؛ ابن‌ واصل‌، محمد، مفرج‌ الكروب‌ فى‌ اخبار بنى‌ ايّوب‌، به‌ كوشش‌ حسنين‌ محمد ربيع‌ و سعيد عبدالفتاح‌ عاشور، قاهره‌، 1972م‌، 4/173- 174، 270-271؛ ابن‌ وردي‌، عمر، تتمة المختصر فى‌ اخبار البشر، به‌ كوشش‌ احمد رفعت‌ بدراوي‌، بيروت‌، 1389ق‌/1969م‌؛ ابوالفدا، المختصر فى‌ اخبار البشر، بيروت‌، دارالمعرفة؛ اسنوي‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوري‌، بغداد، 1390ق‌/1970م‌، 1/546 -547؛ بستانى‌ ب‌؛ حموي‌، محمد، التاريخ‌ المنصوري‌ ، به‌ كوشش‌ ابوالعيد دودو، دمشق‌، 1401ق‌؛ ذهبى‌، محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيى‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405ق‌/1985م‌؛ زحيلى‌، محمد مصطفى‌، مقدمه‌ بر كتاب‌ ادب‌ القضاء ابن‌ ابى‌ الدم‌، دمشق‌، 1395ق‌؛ زيدان‌، جرجى‌، تاريخ‌ آداب‌ اللغةالعربية، به‌ كوشش‌ شوقى‌ ضيف‌، قاهره‌، 1975م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو و محمود محمد طناحى‌، قاهره‌، 1383ق‌/1964م‌، 8/114- 118، 334-336؛ سخاوي‌، محمد، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتزروزنتال‌، بغداد، 1382ق‌/1963م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافى‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1972م‌؛ كتبى‌، محمد، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973-1974م‌؛ هوار، كلمان‌، «ادبيات‌ جغرافى‌ نگاري‌ و تاريخ‌ نگاري‌ در اسلام‌»، تاريخ‌ نگاري‌ در اسلام‌، به‌ كوشش‌ يعقوب‌ آژند، تهران‌، 1361ش‌؛ نيز:
Bankipore; GAL, GAL, S; Rosenthal, Frantz, A History of Muslim Historiography, Leiden, 1968. محمدآصف‌ فكرت‌
ن‌ * 2 * زا