اِبْن‌ِ اَبى‌ داوود، ابوبكر عبدالله‌ بن‌ سليمان‌ بن‌ اشعث‌ بن‌ اسحاق‌ ابن‌ بشيربن‌ شداد بن‌ عمرو (يحيى‌) بن‌ عمران‌ ازدي‌ سجستانى‌ (230- 316ق‌/844 - 928م‌)، قاري‌، فقيه‌ و از حافظان‌ بنام‌ حديث‌. در سيستان‌ (ياقوت‌، 3/192: سجستان‌) يا شهري‌ در اطراف‌ كابل‌ (سمعانى‌، 7/84) يا دهى‌ در بصره‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/405) زاده‌ شد و در كودكى‌ همراه‌ پدرش‌ ابو داوود سليمان‌ (202- 275ق‌/820 - 888م‌)، نويسندة سنن‌، از زادگاه‌ خويش‌ كوچ‌ كرد و به‌ گفتة ابن‌ عماد در نيشابور و ديگر شهرها باليد (2/273) و از شيوخ‌ پدرش‌ در مصر و شام‌ سود جست‌ (ابن‌ خلكان‌، 2/405).
با اينكه‌ ابن‌ ابى‌ داوود زمانى‌ دراز زيسته‌ است‌، اطلاع‌ زيادي‌ از احوال‌ او در دست‌ نيست‌. همين‌ اندازه‌ گفته‌ شده‌ كه‌ وي‌ به‌ شهرهاي‌ بسياري‌ در شرق‌ و غرب‌ سفر كرده‌ و از محدّثان‌ و دانشمندان‌ در اين‌ سرزمينها دانش‌ و حديث‌ آموخته‌ است‌: در بغداد از احمد بن‌ منيع‌، در بصره‌ از محمد بن‌ بشار، در مصر از احمد بن‌ صالح‌ طبري‌، در شام‌ از محمد عون‌ حمصى‌، در نيشابور از محمدبن‌ يحيى‌ ذُهلى‌ و در مرو از ابوداوود سلميان‌ بن‌ معبد سنجى‌ (سمعانى‌، 7/85).
افزون‌ بر اين‌، ابن‌ ابى‌ داوود به‌ خراسان‌، جبال‌، اصفهان‌، فارس‌، بصره‌، كوفه‌، مدينه‌، مكه‌، جزيره‌ و ثغور سفر كرده‌ و از اين‌ محدّثان‌ و فقيهان‌ نيز حديث‌ آموخته‌ و نقل‌ كرده‌ است‌: عيسى‌ بن‌ حمّاد، ابوطاهر بن‌ سَرْح‌، محمد بن‌ اسلم‌، على‌ بن‌ خشْرَم‌ مَروزي‌، مُسيب‌ بن‌ واضح‌، ابوسعيد اشج‌ّ، سَلَمة بن‌ شَبِيب‌، احمد بن‌ ازهر نيشابوري‌، اسحاق‌ بن‌ منصور كوسج‌، محمد ابن‌ مثنى‌، عمروبن‌ على‌ بصري‌، نصر بن‌ على‌ بصري‌، اسحاق‌ بن‌ ابراهيم‌ نهشلى‌، زياد بن‌ ايوب‌، محمد بن‌ عبدالله‌ مخرمى‌، يعقوب‌ دورَقى‌، يوسف‌ بن‌ موسى‌ قطّان‌، محمد بن‌ عبدالرحيم‌ صاعقه‌ (سبكى‌، 3/308؛ عليمى‌، 15-16)، محمد بن‌ سلمة مرادي‌ (داوودي‌، 1/230)، عيسى‌ [بن‌] زغبه‌ (ذهبى‌، العبر، 1/472)، سليمان‌ خلاد، حسن‌ بن‌ ابح‌، ابوزيد عمربن‌ شبه‌، يونس‌ بن‌ حبيب‌ اصفهانى‌، موسى‌ بن‌ حزام‌ ترمذي‌، يعقوب‌ بن‌ سفيان‌ فسوي‌ (ابن‌ جزري‌، 1/420- 421). عباد بن‌ يعقوب‌ رواجنى‌، محمد بن‌ مصفى‌ حمصى‌، على‌ بن‌ حرب‌ موصلى‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 9/465) و پدرش‌ ابوداوود سجستانى‌ (عبدالحميد، 8).
ابن‌ ابى‌ داوود روزگاري‌ در اصفهان‌ اقامت‌ گزيد. به‌ گفتة ابن‌ بدران‌ برخى‌ از عالمان‌ اين‌ شهر بدو رشك‌ بردند و نزد فرمانرواي‌ شهر از وي‌ سعايت‌ كردند و او را به‌ دشمنى‌ با امام‌ على‌ (ع‌) و وابستگى‌ به‌ ناصبيان‌ و خوارج‌ متهم‌ ساختند. فرمانروا قصد جان‌ او كرد، اما او به‌ ياري‌ يكى‌ از بزرگان‌ به‌ نام‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ حسن‌ از مرگ‌ نجات‌ يافت‌ و اصفهان‌ را ترك‌ گفت‌ (7/442). عبدالله‌ در بغداد نيز جايگاهى‌ ممتاز يافت‌. خليفه‌ منبري‌ در مسجد به‌ وي‌ اختصاص‌ داد كه‌ او از آن‌ به‌ مثابة كرسى‌ تدريس‌ و نقل‌ حديث‌ بهره‌ مى‌گرفت‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 9/465). وي‌ در روزگار خويش‌ پيشواي‌ محدّثان‌ شمرده‌ مى‌شد (سيوطى‌، 325) و بيشتر راويان‌ حديث‌ آن‌ سامان‌ در سدة 3ق‌/9م‌ و نخستين‌ دهة سدة 4ق‌ از او حديث‌ آموخته‌اند.
اين‌ گروه‌ اينانند: عبدالرحمان‌ بن‌ ابى‌ حاتم‌، ابوبكر بن‌ مجاهد، دعلج‌ ابن‌ احمد، محمد بن‌ مظفر ورّاق‌، دارقُطْنى‌، ابوعمر بن‌ حيّويه‌، ابوحفص‌ ابن‌ شاهين‌، ابوبكر وراق‌، ابوحسين‌ بن‌ سَمعون‌، ابواحمد حاكم‌، ابوطاهر مخلّص‌، عيسى‌ بن‌ جراح‌، محمد بن‌ زُنبور، ابومسلم‌ كاتب‌ (سبكى‌، 3/308)، عبدالباقى‌ ابن‌ قانع‌، ابوبكر شافعى‌، ابوالقاسم‌ بن‌ حبّابه‌، ابو عبدالله‌ بطّه‌، عيسى‌ بن‌ وزير (عليمى‌، 16)، نقاش‌، عبدالواحد بن‌ عمر، محمد بن‌ احمد بن‌ على‌ بغدادي‌، زيدبن‌ ابى‌ بلال‌ (ابن‌ جرزي‌، 1/421)، محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ شُخَيّر و ابوبكر بن‌ شاذان‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 9/465). از مؤلفين‌ صحاح‌، حافظ نشابوري‌ و بن‌ حمزة اصفهانى‌، به‌ او استناد كرده‌اند (ابن‌ خلكان‌، 2/305).
چنانكه‌ از احوال‌ ابى‌ ابى‌ داوود برمى‌آيد او را حافظه‌اي‌ نيرومند بود و بيش‌ از پدرش‌ حديث‌ از حفظ داشت‌. بن‌ شاهين‌، يكى‌ از شاگردانش‌، مى‌گويد كه‌ هرگز در دست‌ او كتابى‌ نديدم‌، همة احاديث‌ را از حفظ املاء مى‌كرد (داوودي‌، 1/231). گويند كه‌ در اصفهان‌ بى‌ آنكه‌ كتابى‌ در دست‌ داشته‌ باشد، 30 هزار حديث‌ برخواند (سيوطى‌، 325). خود نيز ادعا كرده‌ است‌ كه‌ 30 هزار حديث‌ به‌ ياد دارد (عليمى‌، 16). همچنين‌ خود گفته‌: هرچه‌ ابراهيم‌ حربى‌ از حفظ داشت‌، من‌ نيز از حفظ دارم‌ (سيوطى‌، همانجا). وي‌ افزون‌ بر حديث‌ و فقه‌ در ستاره‌شناسى‌ نيز دستى‌ داشت‌ كه‌ ابراهيم‌ حربى‌ از آن‌ بى‌ بهره‌ بود (داوودي‌، 1/232).
وثاقت‌ ابن‌ ابى‌ داوود در نقل‌ و حديث‌ محل‌ ترديد است‌. بيشتر رجال‌ شناسان‌ و تاريخ‌ نگاران‌ وي‌ را پارسا و موثق‌ دانسته‌اند (ذهبى‌، المغنى‌، 1/341؛ سمعانى‌، 7/85؛ ابن‌ جزري‌، 1/420؛ ابن‌ حجر، 3/293)، ولى‌ پدرش‌ او را كذّاب‌ خوانده‌ و از اينكه‌ فرزندش‌ بر مسند قضا نشيند، ابراز ناخشنودي‌ كرده‌ است‌ (جرجانى‌، 4/1577؛ ذهبى‌، ميزان‌ الاعتدال‌، 2/433). اين‌ شهادت‌ پدر در مورد فرزند سبب‌ شده‌ است‌ كه‌ كسانى‌ چون‌ ابن‌ صاعد، عبدالله‌ را غير قابل‌ اعتماد بدانند. ولى‌ ذهبى‌ به‌ دليل‌ دشمنى‌ ابن‌ صاعد با ابن‌ ابى‌ داوود اين‌ سخن‌ را بى‌اعتبار شمرده‌ است‌ (همانجا) و خود، او را موثق‌ مى‌داند و بر اين‌ باور است‌ كه‌ نسبت‌ كذب‌ از سوي‌ پدر بدو در زمينه‌هاي‌ ديگر جز حديث‌ بوده‌ است‌ ( المغنى‌، 1/341). اين‌ سخن‌ ذهبى‌ با اين‌ شهادت‌ دارقطنى‌، شاگرد ابن‌ابى‌داوود، كه‌ مى‌گويد: «اوثقه‌ است‌ ولى‌ در بيان‌حديث‌ بسيار خطامى‌كند» ( ميزان‌ الاعتدال‌، همانجا) با روايتى‌ ديگر از ابى‌ داوود كه‌ در آن‌ فقط از تمايل‌ فرزندش‌ به‌ پذيرفتن‌ مقام‌ قضا اظهار ناخشنودي‌ كرده‌ (جرجانى‌، 4/1578)، سازگار است‌.
با اينكه‌ از برخى‌ از روايت‌ تاريخ‌ برمى‌آيد كه‌ ابن‌ ابى‌ داوود چندان‌ دلبستگى‌ به‌ كتاب‌ و كتابت‌ نداشته‌، در عين‌ حال‌ قطعى‌ است‌ كه‌ چند كتاب‌ و رساله‌ در تفسير، كلام‌، حديث‌ و علوم‌ قرآنى‌ نوشته‌ است‌. تا آنجا كه‌ مى‌دانيم‌ دو كتاب‌ از وي‌ در سالهاي‌ اخير چاپ‌ شده‌ است‌: المصاحف‌، قاهره‌، 1355ق‌/1936م‌؛ البعث‌ و النشور، قاهره‌، 1374ق‌/ 1954م‌. اثر ديگري‌ نيز از او به‌ نام‌ رسالة فى‌ متشابه‌ التعبير باللفظ فى‌ آيات‌ القرآن‌، به‌ صورت‌ خطى‌ در دمشق‌ موجود است‌.
نوشته‌هاي‌ ديگر ابن‌ ابى‌ داوود كه‌ در حال‌ حاضر جز نام‌، اطلاعى‌ از آنها در دست‌ نيست‌، اينهاست‌: المسند و السنن‌، هر دو در حديث‌؛ الناسخ‌ و المنسوخ‌؛ فضائل‌ القرآن‌؛ شريعة القاري‌؛ شريعةالتفسير؛ نظم‌ القرآن‌؛ المصابيح‌، در حديث‌، القراءات‌ و التفسير (ابن‌ نديم‌، 324؛ بغدادي‌، 1/444؛ داوودي‌، 1/230؛ حاجى‌ خليفه‌، 2/1702).
مذهب‌ ابن‌ ابى‌ داوود چندان‌ روشن‌ نيست‌. نياي‌ بزرگ‌ او عمروبن‌ عمران‌ از ياران‌ امام‌ على‌ (ع‌) بود و در پيكار صفين‌ شهيد شد (سمعانى‌، 7/85)، اما ابن‌ ابى‌ داوود خود در اصفهان‌ و بغداد به‌ ناصبى‌ بودن‌ متهم‌ گرديد كه‌ از آن‌ تبرّي‌ جسته‌ و تبرئه‌ شده‌ است‌ (ذهبى‌، ميزان‌ الاعتدال‌، 2/434، 435؛ ابن‌ بدران‌، 7/442). باآنكه‌ رواياتى‌ نيز حاكى‌ است‌ كه‌ وي‌ در فضايل‌ على‌ (ع‌) سخن‌ مى‌گفته‌ است‌، شيعى‌ بودن‌ او غير محتمل‌ است‌؛ به‌ ويژه‌ آنكه‌ طبري‌ تجليل‌ وي‌ از على‌ (ع‌) را ناشى‌ از ترس‌ دانسته‌ است‌ (ذهبى‌، ميزان‌ الاعتدال‌، 2/435). از سوي‌ ديگر، نام‌ وي‌ هم‌ در سلسلة فقيهان‌ و محدّثان‌ حنبلى‌ آمده‌ (ابن‌ ابى‌ يعلى‌، 1/51) وهم‌ در طبقات‌ فقيهان‌ شافعى‌ (عبادي‌، 60؛ سبكى‌، 3/307)، اما احتمال‌ حنبلى‌ بودن‌ او بيشتر است‌. ابن‌ بدران‌ تصريح‌ مى‌كند كه‌ ابن‌ ابى‌ داوود پس‌ از تبرئه‌ شدن‌ از انتساب‌ به‌ ناصبيان‌ در بغداد به‌ نقل‌ فضايل‌ على‌ (ع‌) پرداخت‌، سپس‌ مذهب‌ حنبلى‌ گزيد و از مشايخ‌ آنان‌ شد (7/442). از سخنان‌ اوست‌: همة مردمان‌ از من‌ بهلند، مگر آنان‌ كه‌ مرا به‌ بغض‌ على‌ رضى‌ الله‌ عنه‌ متهم‌ داشته‌اند (ذهبى‌، ميزان‌ الاعتدال‌، 2/434).
گفته‌اند كه‌ ابن‌ ابى‌ داوود در اواخر زندگى‌ نابينا گشت‌، ولى‌ همچنان‌ به‌ تدريس‌ و ترويج‌ حديث‌ ادامه‌ داد. هنگامى‌ كه‌ درگذشت‌، مردم‌ بغداد از وي‌ تجليل‌ بسيار كردند و آورده‌اند كه‌ 80 بار بر او نماز گزاردند و عدة نمازگزاران‌ از 300 هزار تن‌ گذشت‌. سرانجام‌ وي‌ را در گورستان‌ باب‌ بستان‌ بغداد به‌ خاك‌ سپردند (ذهبى‌، دول‌ الاسلام‌، 1/139؛ عليمى‌، 19؛ ابن‌ بدران‌، 7/442-443).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ يعلى‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقى‌، قاهره‌، 1371ق‌؛ ابن‌ بدران‌، عبدالقادر، تهذيب‌ تاريخ‌ ابن‌ عساكر، دمشق‌، مكتبة العربية، ابن‌ جزري‌، محمد، غاية النهاية، قاهره‌، 1351ق‌؛ ابن‌ حجرعسقلانى‌، احمد، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1330ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1969م‌؛ ابن‌ عدي‌، عبدالله‌، الكامل‌ فى‌ ضعفاء الرجال‌، بيروت‌، 1985م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحى‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1350ق‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، بيروت‌، 1398ق‌؛ ابوداوود، سليمان‌، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌ الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، دارالفكر؛ بغدادي‌، اسماعيل‌ پاشا، هديّةالعارفين‌، استانبول‌، 1951م‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941م‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربى‌؛ داوودي‌، محمد، طبقات‌ المفسرين‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد عمر، قاهره‌، 1972م‌؛ ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، دول‌ الاسلام‌، حيدرآباد دكن‌، 1364ق‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد، بيروت‌، 1405ق‌؛ همو، المغنى‌، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ عتر، بيروت‌، 1971م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌، بيروت‌، 1382ق‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ محمود طناجى‌ و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1965م‌؛ سمعانى‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ يحيى‌ معلمى‌، حيدرآباد دكن‌، 1396ق‌؛ سيوطى‌، جلال‌ الدين‌، طبقات‌ الحفاظ، بيروت‌، 1983م‌؛ عبادي‌، محمود، طبقات‌ الفقهاء الشافعية، به‌ كوشش‌ گوستاويتسام‌، ليدن‌، 1964م‌؛ عبدالحميد، محمد محيى‌ الدين‌، مقدمه‌ برسنن‌ (نك: ابو داوود در همين‌ مآخذ)؛ عليمى‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌ الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، 1984م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌، بيروت‌، 1957م‌. حسن‌ يوسفى‌ اشكوري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا