اِبْن‌ِ اَبِى‌ الدُّنيا، ابوبكر عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ عُبَيْد بن‌ سُفيان‌ بن‌ قَيس‌ قُرَشى‌ (208-281ق‌/823 -894م‌)، راوي‌ و محدّث‌. وي‌ حديث‌ را از راويان‌ بسيار، از آن‌ ميان‌ محمد بن‌ حسين‌ بُرْجُلانى‌، ابويوسف‌ احمدبن‌ جميل‌ مروزي‌ و على‌ بن‌ جَعْد جوهري‌ فراگرفت‌ (خطيب‌ بغدادي‌، 10/89؛ ابن‌ ابى‌ حاتم‌، 5/163). ذهبى‌ ضمن‌ اشاره‌ به‌ اينكه‌ نخستين‌ استادِ او سعيد بن‌ سُليمان‌ سَعْدويه‌ واسطى‌ بوده‌، گروه‌ بى‌شماري‌ از آنان‌ را نام‌ برده‌ است‌ (13/397-399). كسانى‌ چون‌ حارث‌ بن‌ ابى‌ اسامه‌، محمد بن‌ خلف‌ وكيع‌، محمد بن‌ خلف‌ بن‌ مرزبان‌، عبيدالله‌ بن‌ عبدالرحمان‌ السكري‌ و عمربن‌ سعد قراطيسى‌ از وي‌ حديث‌ نقل‌ كرده‌اند (براي‌ فهرست‌ راويان‌ پس‌ از او نك: خطيب‌ بغدادي‌، همانجا؛ ابن‌ ابى‌ يعلى‌، 1/192-193؛ ابن‌ حجر، 6/12، 13).
ابن‌ ابى‌ الدنيا در روزگار خود واعظ و سخنور مشهوري‌ بود و زندگى‌ مُنزّهى‌ داشت‌ و از احترام‌ ويژه‌اي‌ برخوردار بود. آثار بازمانده‌ از او كه‌ تلفيقى‌ از شعر و ادب‌ و حديث‌ است‌، نشانگر آن‌ است‌ كه‌ وي‌ به‌ تهذيب‌ اخلاق‌ عشق‌ مى‌ورزيده‌ است‌. از اين‌ رو در بين‌ آثار او كتابهايى‌ در نكوهش‌ تنگ‌ چشمى‌، ستمكاري‌، هوسرانى‌، رشك‌ورزي‌، ناسزاگويى‌ و پرستش‌ سراي‌ ناپايدار اختصاص‌ يافته‌ است‌. طوسى‌ (ص‌ 194) و اردبيلى‌ (1/503) او را «عامى‌ مذهب‌» معرفى‌ كرده‌اند و بغدادي‌ او را شافعى‌ مذهب‌ خوانده‌ است‌ (1/441). وي‌ به‌رغم‌ اينكه‌ پدرانش‌ از موالى‌ بنى‌ اميه‌ بودند، در اواخر عمر به‌ سبب‌ شهرت‌ و آوازة نيكو معلم‌ چندتن‌ از فرزندان‌ خلفاي‌ عباسى‌ شد (خطيب‌ بغدادي‌، 10/89؛ ابن‌ جوزي‌، 5/148). وي‌ در جمادي‌ الاول‌ 281/اوت‌ 894 در بغداد درگذشت‌. يوسف‌ بن‌ يعقوب‌ قاضى‌ بن‌ اسماعيل‌ بصري‌ بر جنازة او نمازگزارد، آنگاه‌ در شونيزيه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد و خطيب‌ بغدادي‌، 10/91؛ ابن‌ جوزي‌، 5/149؛ ابن‌ كثير، 11/71). اسماعيل‌ بن‌ اسحاق‌ قاضى‌ دربارة او گفته‌ است‌: «دانش‌ بسياري‌ همراه‌ با او مرد» (خطيب‌ بغدادي‌، همانجا).
ابن‌ ابى‌ الدنيا تأليفات‌ بسيار داشته‌ و ابن‌ جوزي‌ (5/148) شمار دست‌ نوشته‌هاي‌ او را بيش‌ از 100 دانسته‌ است‌. سبط بن‌ جوزي‌ بيش‌ از 130 اثر او را شخصاً مى‌شناخته‌ است‌ ( 2 EI). ابن‌ كثير بنابر روايتى‌ تعداد تأليفات‌ منسوب‌ به‌ وي‌ را نزديك‌ به‌ 300 اثر نوشته‌ است‌ (11/71).
با بررسى‌ فهارس‌ نسخ‌ خطى‌ موجود در مركز دائرةالمعارف‌ بزرگ‌ اسلامى‌ 55 كتاب‌ و رساله‌ منسوب‌ به‌ ابن‌ ابى‌ الدّنيا شناخته‌ شده‌ است‌ كه‌ 14 اثر از اين‌ تعداد تاكنون‌ چاپ‌ و نشر يافته‌ و بقيه‌ به‌ صورت‌ دستنويس‌ در كتابخانه‌هاي‌ كشورهاي‌ مختلف‌ موجود است‌. برخى‌ از عناوين‌ نسخ‌ خطى‌ آثار وي‌ اينهاست‌: الاربعين‌ حديثاً اعطاء السائل‌ ( آلوارت‌، شم 5388 )؛ اهوال‌ اقيامة (ظاهريه‌، علوم‌ قرآنى‌، 2/228)؛ التهجد و قيام‌ الليل‌ (سيد، 1/179)؛ حلم‌ معاويه‌ (ظاهريه‌، تاريخ‌، 94)؛ ذم‌ الدنيا (همان‌، علوم‌ قرآنى‌، 2/240)؛ العزلة والانفراد (سيد، 1/182)؛ فضل‌ شهر رمضان‌ I/248) S, )؛ GAL, مداراة الناس‌ ( آلوارت‌، شم (2 )5436 )؛ المطر و الرعد و البرق‌ و الريح‌ (كوپريلى‌، 1/200)، الهم‌ّ و الحزن‌ I/248) S, )؛ GAL, هواتف‌ الجن‌ّ (خديويه‌، 1/449).
آثار چاپ‌ شده‌ وي‌ اينهاست‌: الاولياء (قاهره‌، 1935م‌)؛ التوكل‌ على‌ الله‌ عزوجل‌ (بيروت‌، 1987م‌)؛ حسن‌ الظن‌ بالله‌ (قاهره‌، 1935)؛ الحلم‌ و ذم‌ الفحش‌ (قاهره‌، 1935م‌)؛ ذم‌ الملاهى‌، رابسون‌ اين‌ اثر را در 1938م‌ به‌ همراه‌ بوارق‌ الالماع‌ مجدالدين‌ طوسى‌ غزالى‌ ترجمه‌ و منتشر كرده‌ است‌؛ الشكر (قاهره‌، 1978م‌)، نخستين‌ چاپ‌ انتقادي‌ اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ احمد بن‌ محمد طاحون‌ صورت‌ گرفته‌ است‌؛ الصمت‌ و آداب‌ اللسان‌، عبدالرحمان‌ خلف‌ چاپ‌ انتقادي‌ اين‌ كتاب‌ را در 1406ق‌/ 1986م‌ در بيروت‌ منتشر كرده‌ است‌؛ العقل‌ و فضله‌ (قاهره‌، 1946م‌)؛ الفرج‌ بعد الشدة، در 1313ق‌ در الله‌آباد، در 1323ق‌ در احمدآباد، در 1906م‌ در قاهره‌ و در 1987م‌ با تعليقات‌ ابى‌ حنيفه‌ عبيدالله‌ بن‌ عاليه‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ قضاءالحوائج‌ و بعض‌ الاصطناع‌ (قاهره‌، 1935م‌)؛ مجانى‌ الدعوة (بمبئى‌، 1972م‌)؛ مجموعة رسائل‌ لابن‌ ابى‌ الدنيا (قاهره‌، 1935م‌)؛ مقتل‌ اميرالمؤمنين‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز طباطبائى‌، 1408ق‌؛ مكارم‌ الاخلاق‌، به‌ كوشش‌ جيمز بلمى‌، بيروت‌، 1973م‌؛ المنتقى‌ من‌ كتاب‌ الرهبان‌، در 1956م‌ به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ المنجد در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ من‌ عاش‌ بعدالموت‌ (بيروت‌، 1987م‌)؛ اليقين‌ (بيروت‌، 1986م‌).
براي‌ آگاهى‌ بيشتر از نام‌ و مشخصات‌ تأليفات‌ وي‌ به‌ «معجم‌ مصنفّات‌ ابن‌ ابى‌ الدنيا» (منجّد) مراجعه‌ شود.
مآخذ: ابن‌ ابى‌ حاتم‌، محمد، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، 1371ق‌/ 1952م‌؛ ابن‌ ابى‌ الدنيا، عبدالله‌، مكارم‌ الاخلاق‌، به‌ كوشش‌ جيمز بلمى‌، بيروت‌، 1392ق‌/ 1973م‌؛ ابن‌ ابى‌ يعلى‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقى‌، قاهره‌، 1371ق‌/1952م‌؛ ابن‌ جوزي‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1357ق‌/ 1938م‌؛ ابن‌ حجر، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1325- 1327ق‌؛ ابن‌ كثير، الداية و النهاية، قاهره‌، 1351- 1358ق‌؛ اردبيلى‌، محمد، جامع‌ الرواة، قم‌، 1331ش‌؛ بغدادي‌، اسماعيل‌ پاشا، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1951- 1955م‌؛ خديويه‌، خطى‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، بيروت‌، دارالكتب‌ العربية، ذهبى‌، شمس‌الدين‌ محمد، سيراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنوُوط و على‌ ابوزيد، بيروت‌، 1404ق‌/1984م‌؛ سيد، خطى‌؛ طوسى‌، محمد، فهرست‌، به‌ كوشش‌ محمود راميار، مشهد، 1351ش‌؛ ظاهريه‌، خطى‌، (ادب‌، تاريخ‌، علوم‌ قرآنى‌، مجاميع‌)؛ فهرس‌ التمهيدي‌ لمخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1948م‌؛ كوپريلى‌، خطى‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، «معجم‌ مصنفات‌ ابن‌ ابى‌ الدنيا»، مجلة مجمع‌ اللغة العربية بدمشق‌، س‌ 49، شم 3، 1394ق‌/1974م‌؛ نيز:
Ahlwardt; EI 2 ; GAL, S. بخش‌ كتاب‌ شناسى‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا