اِبْن‌ِاَبى‌ تَوبه‌، ابوالقاسم‌نصيرالدين‌ محمودبن‌مظفربن‌ عبدالملك‌ مروزي‌ (466-530ق‌/1074-1136م‌)، وزير، شاعر و دانشمند شافعى‌ مذهب‌ كه‌ در 521 تا 526ق‌/1127 تا 1132م‌ عهده‌دار وزارت‌ سلطان‌ سنجر سلجوقى‌ بوده‌ است‌.
نصيرالدين‌ در مرو به‌ دنيا آمد. فقه‌ و حديث‌ را در همين‌ شهر نزد ابوالمظفر سمعانى‌ (426-489ق‌/1035-1096م‌) آموخت‌ و پس‌ از آن‌ عازم‌ ماوراءالنّهر شد و در بخارا حديث‌ را از قاضى‌ ابواليَسَر محمد البَزْدَوي‌ و ابونصر احمد ريغذمونى‌ فرا گرفت‌ و با تبحّر در اين‌ علوم‌ و آشنايى‌ با فن‌ّ استيفا و سياقت‌، درس‌ و مدرسه‌ را رها كرده‌، به‌ دربار سلجوقيان‌ روي‌ آورد. نصيرالدين‌ نخست‌ خوانسالار و آخورسالار دربار شد و سپس‌ با نشان‌ دادن‌ كاردانيش‌، اشراف‌ ممالك‌ و پس‌ از آن‌ هنگام‌ وزارت‌ معين‌الدين‌ مختص‌ الملك‌ ابونصر كاشى‌ (مق 521ق‌/ 1127م‌) شغل‌ استيفا را عهده‌دار گرديد. وي‌ پس‌ از آنكه‌ ابونصر كاشى‌ به‌ دست‌ فدائيان‌ اسماعيلى‌ به‌ قتل‌ رسيد. از سوي‌ سلطان‌ سنجر به‌ وزارت‌ گماشته‌ شد (سمعانى‌، 257؛ بنداري‌، 322؛ عقيل‌، 252 [ابن‌ ابى‌ بويه‌، به‌ جاي‌ ابن‌ ابى‌ توبه‌]؛ منشى‌ كرمانى‌، 69؛ سبكى‌، 7/293-294؛ خواندمير، حبيب‌ السّير، 2/515؛ همو، دستور الوزراء، 199).
معاصران‌ او: روي‌ آوردن‌ نصير الدين‌ به‌ سياست‌ و عهده‌دار شدن‌ مناصبى‌ در دربار سلجوقيان‌ وي‌ را قادر ساخت‌ كه‌ از دانشمندان‌ و شاعران‌ حمايت‌، و ايشان‌ را به‌ تأليف‌ و تصنيف‌ تشويق‌ كند. از حكايتى‌ كه‌ ابن‌ اسفنديار در مورد قطب‌ شالوسى‌ در كتاب‌ خودآورده‌، برمى‌آيد كه‌ ابن‌ ابى‌ توبه‌ با اهل‌ تصوّف‌ ميانة خوشى‌ نداشته‌ است‌ (1(1)/131). از ميان‌ دانشمندانى‌ كه‌ با وي‌ معاشر بوده‌اند، مى‌توان‌ اشخاص‌ زير را نام‌ برد: قاضى‌ زين‌ الدين‌ عمر بن‌ سهلان‌ ساوي‌، محمد بن‌ عبدالكريم‌ شهرستانى‌، قطب‌ الزمان‌ محمد بن‌ ابى‌ طاهر طبسى‌ مروزي‌ (د 539ق‌/ 1145م‌)، ابوالقاسم‌ سلمان‌ بن‌ ناصر انصاري‌ (د 511 يا 512ق‌/1117 يا 1118م‌)، عبدالرحمان‌ بن‌ حسين‌ بن‌ محمد طبري‌ (د 530 يا 531ق‌/ 1136 يا 1137م‌) و عبدالكريم‌ بن‌ شريح‌ رويانى‌ (د 531ق‌). ابن‌ سهلان‌ كتابى‌ در منطق‌ نوشت‌ و آن‌ را به‌ نام‌ نصيرالدين‌ كرد و بصائر نصيريّه‌ ناميد. شهرستانى‌ نيز در مقدمة نخستين‌ِ كتاب‌ الملل‌ و النحل‌، حضور در مجلس‌ نصيرالدين‌ و استفاده‌ از كتابخانة او را از جمله‌ مواهبى‌ مى‌شمرد كه‌ نصيب‌ وي‌ شده‌ است‌ (ساوي‌، 2-3؛ شهرستانى‌، 3- 5؛ بيهقى‌، 122-123؛ سبكى‌، 7/96-97، 147، 176-177).
روش‌ او در تشويق‌ دانشمندان‌ باعث‌ شد تا علاوه‌ بر اين‌ گروه‌، شاعرانى‌ نيز در محضر وي‌ گردآمده‌ و به‌ ستايش‌ از او بپردازند كه‌ انوري‌ ابيوريدي‌، عبدالرحيم‌ بن‌ احمد البغدادي‌، سعدالدين‌ محمد تميمى‌ (حيص‌ بيص‌) و ابواسحاق‌ غزّي‌ از آن‌ جمله‌اند. ابواسحاق‌ در هرات‌ (521ق‌) در تبريك‌ وزارت‌ و ابن‌ الاخوة در نيشابور (525ق‌) به‌ مناسبت‌ عيد فطر، نصيرالدين‌ را ستايش‌ كرده‌اند (انوري‌، 1/223- 228؛ حيص‌ بيص‌، 1/45، 137-141، 231، 239، 241؛ عمادالدين‌ كاتب‌، خريدةالقصر، به‌ كوشش‌ محمّد بهجة الاثري‌، 1(3)/138-143؛ همان‌، به‌ كوشش‌ جميل‌ سعيد و محمد بهجة الاثري‌، 1/236- 238؛ بنداري‌، 322-323؛ اقبال‌، 263-264).
نصيرالدين‌ خود نيز با شعر فارسى‌ و عربى‌ آشنا بوده‌ و نيز اشعاري‌ بدين‌ زبانها سروده‌ است‌ كه‌ عوفى‌ برخى‌ از ابيات‌ فارسى‌ آنها را نقل‌ كرده‌ است‌ (1/75-77).
وزارت‌: نصيرالدين‌ در وزارت‌ چندان‌ موفقيتى‌ به‌ دست‌ نياورد. چند سالى‌ بيش‌ در اين‌ مقام‌ نماند و سلطان‌ سنجر در بازگشت‌ از عراق‌ با مشاهدة ضعف‌ وزارت‌ وي‌، ابوالقاسم‌ درگزينى‌ (د 528ق‌) را به‌ جاي‌ او منصوب‌ كرد (بنداري‌، 324؛ عقيلى‌، 252؛ منشى‌ كرمانى‌، 69). نصيرالدين‌ مدتى‌ پس‌ از بركناري‌ و گوشه‌نشينى‌، بار ديگر به‌ دربار روي‌آورد و شغل‌ استيفا و اِشراف‌ را كه‌ بدان‌ خو گرفته‌ بود، عهده‌دار شد و پسرش‌ شمس‌الدين‌ على‌ را به‌ راي‌ زنى‌ خويش‌ برگزيد (سمعانى‌، 257؛ قمى‌، 3؛ عقيلى‌، 252-253؛ منشى‌ كرمانى‌، 70؛ سبكى‌، 7/294). ديري‌ نپاييد كه‌ دشمنى‌ برخى‌ از درباريان‌ موجبات‌ بركناري‌ دوباره‌ و نابودي‌ وي‌ را فراهم‌ ساخت‌: او در ابتداي‌ وزارت‌، محصول‌ يك‌ سالة ري‌ را كه‌ در دست‌ ضياءالدّين‌ جوهر از نزديكان‌ سنجر بود، به‌ ابوالقاسم‌ درگزينى‌ بخشيد و ضياءالدّين‌ كه‌ از اين‌ رفتار، رنجيده‌ بود، به‌ پشتوانة دوستى‌ با سلطان‌ سنجر و نفوذ فراوانش‌ در دربار، جسورانه‌ محصول‌ ياد شده‌ را از ابوالقاسم‌ باز ستاند (بنداري‌، 186-187). پس‌ از عزل‌ نصيرالدين‌ از وزارت‌ و انتصاب‌ ديگر باره‌اش‌ به‌ اشراف‌ ممالك‌، او به‌ هنگام‌ حسابرسى‌ اموال‌ درباريان‌ به‌ اغواي‌ اطرافيانش‌ (كه‌ مى‌تواند يكى‌ از آنها درگزينى‌ باشد) و به‌ قصد تلافى‌ جسارت‌ ضياءالدين‌، به‌ بررسى‌ اموال‌ بى‌شمار وي‌ پرداخت‌.
ضياءالدين‌ كه‌ اموالش‌ را در آستانة نابودي‌ مى‌ديد، با همدستى‌ حاجب‌ بزرگ‌ امير على‌ِ چتري‌ و با به‌ كار بستن‌ ترفندي‌، مالى‌ فراوان‌ به‌ سنجر پيشكش‌ كرد و او را واداشت‌ تا نصيرالدين‌ را از ادامة كارش‌ منصرف‌ سازد و سپس‌ ضياءالدين‌ با تدبير و اتهام‌ موجبات‌ دستگيري‌ او و پسرش‌ شمس‌الدين‌ را در نيشابور فراهم‌ ساخت‌. ايشان‌ را پس‌ از دستگيري‌ از نيشابور به‌ مرو آوردند و سپس‌ در دژ پاتِكْرو بر لب‌ جيحون‌ به‌ بند كشيدند. سرانجام‌ ابن‌ ابى‌ توبه‌ در همان‌ دژ كشته‌ و به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (سمعانى‌، همانجا؛ قمى‌، 3-6؛ عقيلى‌، 253- 255؛ منشى‌ كرمانى‌، 70-72؛ سبكى‌، همانجا [بانكر، به‌ جاي‌ پاتكرو]؛ خواندمير، حبيب‌ السير، 2/515 -516؛ همو، دستور الوزراء، 199-203).
مآخذ: ابن‌ اسفنديار، محمد، تاريخ‌ طبرستان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌، تهران‌، 1320ش‌؛ اقبال‌، عباس‌، وزارت‌ در عهد سلاطين‌ بزرگ‌ سلجوقى‌، تهران‌، 1338ش‌؛ انوري‌، اوحدالدين‌، ديوان‌، به‌ كوشش‌ محمد تقى‌ مدرس‌ رضوي‌، تهران‌، 1364ش‌؛ بنداري‌، فتح‌، تاريخ‌ سلسلة سلجوقى‌، ترجمة محمد حسين‌ جليلى‌، تهران‌، 1356ش‌؛ بيهقى‌، على‌، تتمّة صوان‌ الحكمة، به‌ كوشش‌ محمد شفيع‌، لاهور، 1935م‌؛ حيص‌ بيص‌، سعد، ديوان‌، به‌ كوشش‌ مكى‌ سيّد جاسم‌ و شاكر هادي‌ شكر، بغداد، 1974م‌؛ خواندمير، غياث‌ الدين‌، حبيب‌ السير، به‌ كوشش‌ محمد دبيرسياقى‌، تهران‌، 1353ش‌؛ همو، دستورالوزراء، به‌ كوشش‌ سعيد نفيسى‌، تهران‌، 1317ش‌؛ ساوي‌، عمر، البصائر - النّصيريّة فى‌ علم‌ المنطق‌، به‌ كوشش‌ طه‌ محمود، بولاق‌، 1316ق‌/1898م‌؛ سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبري‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد طناجى‌ و عبدالفتاح‌ محمود الحلو، قاهره‌، 1970م‌؛ج‌ سمعانى‌، عبدالكريم‌، المعجم‌، نسخة خطى‌ كتابخانة مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌، فيلم‌ شم 219؛ شهرستانى‌، ابوالفتح‌ محمد، الملل‌ و النّحل‌، به‌ كوشش‌ محمّد بدران‌، قاهره‌، 1328ق‌/1910م‌؛ عقيلى‌، سيف‌ الدين‌، آثار الوزراء، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ ارموي‌، تهران‌، 1347ش‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد، خريدة القصر، به‌ كوشش‌ جميلى‌ سعيد و محمد بهجةالاثري‌، بغداد، 1357ق‌/1955م‌؛ همو، همان‌، به‌ كوشش‌ محمد بهجة الاثري‌، بغداد، 1396ق‌/1976م‌؛ عوفى‌، محمد، تدكرة لباب‌ الالباب‌، به‌ كوشش‌ ادوارد براون‌، ليدن‌، 1906م‌؛ قمى‌، نجم‌الدين‌، تاريخ‌ الوزراء، به‌ كوشش‌ محمد تقى‌ دانش‌ پژوه‌، تهران‌، 1363ش‌؛ منشى‌ كرمانى‌، ناصرالدين‌، نسائم‌ الا´سحار من‌ لطائم‌ الا´خبار، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ ارموي‌، تهران‌، 1338ش‌.

على‌ ميرانصاري‌
تايپ‌ مجدد و ن‌ * 1 * زا
ن‌ * 2 * زا