آهَنْگ‌، لحن‌ (= ملودي‌1). آهنگ‌ در پهلوي‌ به‌ معنى‌ «كشش‌» به‌ كار رفته‌ كه‌ از ريشة اوستايى‌ sang به‌ معنى‌ «كشيدن‌» گرفته‌ شده‌ است‌ و در فارسى‌ بيشتر به‌ معنى‌ قصد و عزم‌ است‌، اما به‌ معنى‌ طرز، روش‌، قاعده‌ و قانون‌، همچنين‌ به‌ معنى‌ نوا، آوا، لحن‌ و آواز به‌ كار رفته‌ است‌ و به‌ نظر مى‌رسد كه‌ معنى‌ لحن‌ براي‌ آهنگ‌ از معنى‌ «طرز و روش‌ و قاعده‌» گرفته‌ شده‌ باشد.
قدما در زبان‌ عربى‌ و نيز غالباً در زبان‌ فارسى‌، لفظ الحان‌ (جمع‌ لحن‌) را به‌ جاي‌ آهنگ‌ به‌ كار برده‌اند. فارابى‌ در تعريف‌ لحن‌ مى‌گويد: «لفظ موسيقى‌ به‌ معناي‌ آهنگ‌ (الحان‌) است‌ و نام‌ لحن‌، گاه‌ بر نغمه‌ها [نتها]يى‌ گوناگون‌ كه‌ به‌ ترتيبى‌ معين‌ تنظيم‌ شده‌اند، اطلاق‌ مى‌شود» (فارابى‌، 47). پژوهشگران‌ اروپايى‌ لحن‌ را ملودي‌ ترجمه‌ كرده‌اند، چنانكه‌ فارمر «تأليف‌ الالحان‌» را كه‌ عنوان‌ مبحث‌ هشتم‌ رسالة موسيقى‌ مندرج‌ در النجاة ابن‌ سيناست‌، of composition the On melodies ترجمه‌ كرده‌ است‌ (ص‌ .(8
در تعريف‌ ملودي‌ (آهنگ‌) نيز گفته‌اند: «ملودي‌ عبارت‌ است‌ از گروهى‌ اصوات‌ متوالى‌، با زير و بمى‌ متنوع‌، كه‌ گوش‌ صاحبان‌ ذوق‌ و احساس‌ را خوش‌ آيد» ( لاروس‌...2 ).
در موسيقى‌ از تركيب‌ چند صوت‌، ميزان‌، و از تأليف‌ چند ميزان‌، جملة موسيقى‌ يا آهنگ‌ ساخته‌ مى‌شود. بنابراين‌ آهنگ‌، يك‌ جملة موسيقى‌، و يا به‌ معنايى‌ وسيع‌تر مؤالفت‌ چند جملة موسيقى‌ است‌.
از آنجا كه‌ هر آهنگ‌ به‌ مناسبتى‌ يا به‌ نيتى‌ ساخته‌ مى‌شود، و اين‌ مناسبتها و نيات‌ متنوع‌ است‌، آهنگها را از نظر قالب‌ و محتوي‌ به‌ 3 گروه‌ بخش‌ كرده‌اند: مذهبى‌، رزمى‌ و بزمى‌.
مراد از آهنگ‌ مذهبى‌ آهنگى‌ است‌ كه‌ براي‌ جلب‌ رأفت‌ ارباب‌ انواع‌، نيايش‌ خداي‌ يگانه‌ و ستايش‌ پيامبران‌ و معصومان‌ و تعزيت‌ آنها آفريده‌ شده‌ است‌. بنابراين‌، همة سرودهاي‌ مذهبى‌، از جمله‌ گاثه‌ها (گاهان‌) و يسنا، پاره‌اي‌ از آهنگهاي‌ محلى‌ كه‌ مضمون‌ شعر آنها مذهبى‌ است‌ و نيز آهنگهاي‌ اذان‌، نوحه‌، بخش‌ آهنگين‌ در روضه‌ خوانى‌، مرثيه‌، مناجات‌، مدح‌ و منقبت‌ و تعزيه‌ همه‌ در اين‌ بخش‌ قرار مى‌گيرد.
آهنگ‌ رزمى‌ شامل‌ همة سرودهاي‌ رزمى‌ و ميهنى‌، نواهاي‌ ويژة يورش‌، هزيمت‌، پيروزي‌، ضربه‌ها يا وزنهاي‌ بشارت‌ طبلها و كوسها، لحنهاي‌ خبري‌ بوقها و شيپورهاست‌.
آهنگهاي‌ بزمى‌ خود بر دو گونه‌ است‌: الف‌ - آهنگهاي‌ عاميانه‌ يا روستايى‌، فهلويات‌ و نوروز خوانى‌؛ ب‌ - آهنگهاي‌ خواص‌، مانند نواها و ترانه‌هاي‌ توصيفى‌، ستايشى‌، عشقى‌، پندآميز، عرفانى‌، ميهنى‌، شكوايى‌، انتقادي‌ و هزل‌ گونه‌.
در عرف‌ اهل‌ موسيقى‌، آهنگ‌ معانى‌ گوناگون‌ دارد، از آن‌ جمله‌: نوا، آواز، آوا، لحن‌، صوت‌، مقام‌، پرده‌، راه‌، دستگاه‌، گوشه‌، شعبه‌، نغمه‌، ترانه‌، بانگ‌...
مآخذ: فارابى‌، محمد، كتاب‌ الموسيقى‌ الكبير، به‌ كوشش‌ غطاس‌ عبدالملك‌ خشبه‌، قاهره‌، 1967م‌؛ نيز:
Farmer, H. G. The Arabic Musical Manuscripts in the Bodleian Library, London, 1925; Larousse de la musique, ed. Norbert Dufourcq, Paris.
حسينعلى‌ ملاح‌ (ز) تايپ‌ مجدد - 17/3/77