تِهْران، کُنْفْرانْس، دیدار و مذاکرات سرانِ 3 قدرتِ متفق ایالات متحدۀ آمریکا، بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی در تهران در خلال جنگ جهانی دوم (7 تا 10 آذر 1322ش/28 نوامبر تا اول دسامبر 1943م). این کنفرانس در عین حال که از لحاظ تصمیم‌گیری دربارۀ استراتژی جنگ و پس از جنگ برضد قدرتهای محور یعنی آلمان، ژاپن و ایتالیا اهمیت داشت، به سبب مکان این گردهمایی و همچنین طرح و بحث پاره‌ای مسائل و خواسته‌های ایران ــ میزبان اجلاس ــ نیز مهم بود.
در حالی که به دلایل امنیتی نمایندگیهای سیاسی 3 قدرت متفق و حتى دولت ایران تا آستانۀ این نشست از خبر تشکیل و تاریخ آن بی‌اطلاع نگه‌ داشته شده بودند، ژوزف استالین در روز جمعه 4 آذر /25 نوامبر، و روزولت و وینستون چرچیل که برای مذاکراتی چند پیرامون مسائل خاور دور در قاهره به سر می‌بردند، همراه شماری از وزرا و مشاوران ارشد خود روز بعد وارد تهران شدند. محل این نشست و جلسات آن در سفارت شوروی (پارک اتابک سابق) بود که در جوار سفارت بریتانیا و محل اقامت چرچیل قرار داشت. پرزیدنت روزولت نیز پس از یک روز اقامت در سفارت ایالات متحده که از محل نشست فاصله داشت، بنابر دلایل امنیتی و سیاسی، به سفارت شوروی نقل مکان کرد و تا آخرِ اقامت خود در تهران همانجا ماند (بولارد، 112-113؛ خان ملک‌یزدی، 129- 131).
در زمستان 1320ش/1941م حملۀ ژاپنیها به ناوگان آمریکا در اقیانوس آرام موجب شد تا ایالات متحده وارد جنگ شود. رهبران واشنگتن در آغاز از دیدگاههای بریتانیا در استراتژی کلی جنگ پیروی می‌کردند و ضمن اتخاذ یک خط مشی دفاعی در برابر تعرض ژاپن، برای تحولات جاری در اروپا اولویت و اهمیت خاص قائل بودند. در این حوزه نیز دیدگاه غالب آن بود که از طریق اتخاذ یک سیاست فراگیر مبنی بر تقویت مساعی نظامی شوروی برضد آلمان در شرق، و استقرار نیرو در شمال افریقا، زمینۀ تحرکات بعدی در بخشهای جنوبی و غربی اروپا فراهم آید. ولی به تدریج به سبب تحولاتی چون ادامۀ پیشروی ژاپنیها در جبهۀ اقیانوس آرام، بی‌ثباتی جبهۀ شرق در رویارویی عظیمی که میان قوای آلمان و شوروی جریان داشت، و همچنین توانایی قوای آلمان در جلوگیری از پیشروی سریع متفقین در جبهۀ ایتالیا، دولت ایالات متحدۀ آمریکا را به تغییر این استراتژی «فراگیر» و اتخاذ رویکردی دیگر وا داشت که در آن افتتاح جبهۀ جدیدی در غرب، به گونه‌ای که شوروی به امیدِ کاستن از بارِ جنگ در جبهۀ شرق از مدتها پیش خواستار آن شده بود، اهمیتی اساسی یافت. کنفرانس تهران در گذار از رویکرد استراتژیک پیشین و اتخاذ طرحی جدید در این زمینه، نقطۀ عطفی به شمار می‌رفت («گزارش...1»، 493-498).
روزولت و چرچیل، در تهران استالین را از تصمیم خود مبنی بر پیاده کردن نیرو در خاک فرانسه در اواسط بهار سال بعد مطلع ساختند و استالین نیز ضمن استقبال از این طرح از آمادگی شوروی برای شروع یک تعرض سراسری در جبهۀ شرق، هم‌زمان با آن عملیات سخن گفت (همان، 341). در کنفرانس تهران علاوه بر تصمیم‌گیری درمورد زمان گشایش «جبهۀ دوم»، دربارۀ مسائلی چون واداشتن ترکیه برای ورود به جنگ به نفع متفقین، آیندۀ لهستان و فنلاند، تقسیم آلمان پس از جنگ و ارسال کمک به پارتیزانهای یوگوسلاوی نیز مذاکراتی صورت گرفت (همان، 342).
در این نشست که به تصمیم‌گیری دربارۀ پاره‌ای از مسائل مهم جهانی اختصاص داشت، نکاتی نیز درمورد موقعیت و خواسته‌های ایران مجال طرح یافت. دولت ایران که اندک زمانی بعد از اشغال نظامی کشورش توسط قوای شوروی و بریتانیا (شهریور 1320)، با انعقاد یک پیمان اتحاد 3 جانبه (بهمن 1320/ ژانویۀ 1942) با متفقین، می‌کوشید در کنار تنظیم نوع مناسبات و همکاریهای خود با اتحاد شوروی و بریتانیا، دربارۀ اصولی چون حفظ تمامیت ارضی و احترام به حاکمیت سیاسی ایران، و همچنین چگونگی خروج قوای نظامی بیگانه از خاک ایران پس از خاتمۀ جنگ، تضمینهایی کسب کند، بر آن شد تا از کنفرانس تهران، برای پی‌گیری و تحقق خواسته‌های خود استفاده کند (هوشنگ مهدوی، 78- 87).
1. The Oxford…
در خلال مذاکراتی که میان علی سهیلی نخست‌وزیر، و ساعد مراغه‌ای وزیر امورخارجۀ ایران با مولوتف کمیسر عالی امور خارجۀ شوروی، آنتونی ایدن وزیر خارجۀ بریتانیا و ژنرال هورلی نمایندۀ ویژۀ رئیس جمهور آمریکا صورت گرفت، دولت ایران با تسلیم تذکاریه‌ای در 9 آذر 1322 به متفقین از آنها خواست به صدور بیانیه‌ای، با در نظرگرفتن نقش مهم ایران در کنفرانس و زحمات و خساراتی که جنگ بر ایران وارد آورده، برای سپردن رشته‌های حیاتی امور مملکت به دولت ایران و واگذاری امنیت کشور به قوای نظامی ایران اهتمام خاصی معمول دارند. تقویت «...تعهدات کتبی و اطمینانهای شفاهی…از طرف متفقین نسبت به تمامیت و استقلال کامل ایران...» نیز از جملۀ دیگر نکاتی بود که در این تذکاریه خاطرنشان شده بود (دربارۀ...، 184- 185).
در پاسخ به این درخواست، پیش‌نویس اعلامیه‌ای تهیه شد که پس از چند بار تجدیدنظر عصر همان روز به امضای چرچیل، روزولت و استالین رسید و به دولت ایران تسلیم شد. محمد ساعد و علی سهیلی نیز پس از مشورت آن را پذیرفتند و امضاء



کردند.
قرار بود متن این اعلامیه در 16 آذر/8 دسامبر منتشر شود، ولی چون در 13 آذر/5 دسامبر نشریۀ دوست ایران که از سوی سفارت شوروی در تهران منتشر می‌شد، متن اعلامیه را انتشار داد، دولت ایران نیز آن را منتشر ساخت (صادقی، 153-154). اگرچه در این اعلامیه پاره‌ای از خواسته‌های منعکس شده در تذکاریۀ 9 آذر از جمله بند مربوط به تحویل رشته‌های حیاتی امور مملکت و واگذاری امنیت کشور به قوای نظامی ایران مورد توجه قرار نگرفته بود، نکاتی چون نقش مهم ایران در ایجاد و تأمین راههای ارسال مهمات به شوروی، و لزوم تداوم کمکهای اقتصادی به ایران برای کاستن از بار فشارهای حاصل از این جنگ و مساعدتهای ایران به متفقین مورد تأکید هر 3 قدرت قرار گرفت. به علاوه موضوع حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران که با توجه به تشدید تحرکات سیاسی اتحاد شوروی در مناطق تحت اشغال ارتش سرخ، به تدریج اهمیتی فزاینده می‌یافت، نیز با اعلان هم‌نظری هر 4 کشور (ایران و 3 قدرت متفق) در رعایت اصول منشور آتلانتیک در این باره، تا حدودی بنا به دلخواه ایران، منعکس شد ( دربارۀ، 185- 186).
سران متفق پس از 4 روز مذاکره و بعد از انتشار بیانیه‌ای کلی حاکی از اتفاق نظر خود دربارۀ خطوط کلی مشی نظامی، در 10 آذر/2 دسامبر، ایران را ترک گفتند. علی سهیلی نیز چند روز بعد در روز یکشنبه 13 آذر/ 5 دسامبر در جلسه‌ای با حضور هیئت دولت، نمایندگان مجلس و پاره‌ای از دیگر رجال کشور که در وزارت امور خارجه برگذار شد، با تأکید بر اهمیت کنفرانس تهران و سهم ایران در پیشبرد اهداف متفقین، گزارشی دربارۀ کنفرانس، ورود سران متفق و ملاقات مقامات ایرانی با آنها ارائه کرد (همان، 189-192).
به عنوان اشاره به دیگر تحولات حاشیه‌ای این کنفرانس از لحاظ تأثیری که بر مناسباتِ خارجی ایران بر جای نهاد، علاوه بر مواردی چون ارتقاء سطح نمایندگیهای سیاسی بریتانیا و ایالات متحده از وزارت مختار به سفارت (هوشنگ مهدوی، 87) و ابراز خصوصیت و احترام بیشتر روسها نسبت به محمدرضاشاه در مقایسه با بی‌اعتنایی نسبی دو متفق دیگر (ساعد، 46-52)، از دیدار شاه به اتفاق سهیلی، ساعد و حسین علاء وزیر دربار با روزولت نیز یاد گردیده که از لحاظ تأثیر بر مناسباتِ آتی ایران و ایالات متحده و تلاشِ ایران برای ترغیب آن کشور به حضوری فعالانه‌تر در حوزۀ تحولات ایران، برای کاستن از چیرگی شوروی و بریتانیا، تحولاتی مهم ارزیابی شده است (صادقی، 147-150).

مآخذ: بولارد، ریدر، شترها باید بروند، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، 1362ش؛


خان ملک‌یزدی، محمد، ارزش مساعی ایران در جنگ، تهران، 1324ش؛ دربارۀ سوم شهریور و نقش ایران در جنگ جهانی دوم، تهران، 1356ش؛ ساعد مراغه‌ای، محمد، «مسافرت محرمانۀ روزولت و چرچیل و استالین به تهران»، سالنامۀ دنیا، تهران، 1337ش، شم‌ 14؛ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دورۀ پهلوی، 1300-1357ش، تهران، 1373ش؛ نیز:

The Oxford Companion to World War II, Oxford, ed. I.C.B. Dear, New York, 1995; Sadeghi, Kh., A Study of the Tehran Conference of 1943, Tehran, 1978.
کاوه بیات