تِهْران، جامِع، احتمالاً نخستین مسجد جامع تهران واقع در مرکز بازار شهر.
تهران درگذشته قریه‌ای بزرگ و پر رونق در شمال ری باستان بود که در تقاطع شاه‌راههای اصلی شرقی ـ غربی (قزوین به ‌خراسان و طبرستان)، و راه شمالی ـ جنوبی ری به طجرشت (تجریش) قرارداشت. این وضع‌جغرافیایی به‌آن ‌مرکزیت بخشیده، و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار کرده بود؛ از این‌رو امکان ساختمان مسجد جامع و به‌تبع آن شکل‌گیری بازار را در پیرامون آن فراهم می‌ساخت (یاقوت، 4/ 58؛ قزوینی، 430؛ حمدالله، 53، 54؛ خواندمیر، 3/143؛ «بهسازی...»، 13، 18).
از تاریخ بنای این جامع، آگاهی دقیقی نداریم، ولی تردیدی نیست که دست‌کم در سدۀ 9ق/15م دایر بوده است (مصطفوی، 412-413). بر اساس نوشتۀ اعتمادالسلطنه جامع عتیق تهران، یک‌مرتبه بنا نشده، بلکه‌ به‌تدریج ساخته و تکمیل شده است (4/2004).
جامع عتیق تهران طی یک سدۀ گذشته جدا از جایگاه مذهبی، پایگاه اصلی وقایع سیاسی و انقلابی ایران بوده است. از جملۀ پر اهمیت‌ترین آنها، اجتماع علما و پیوستن مردم به آنان در اعتراض به سوء رفتار وزیر مختار روسیه، ژنرال گریبایدوف بود که به قتل وی و چند تن از اتباعش در 1244ق انجامید (همو، 1/890، 891). طی مبارزات انقلاب مشروطیت نیز در پی درگیریهای مردمی در جمادی‌الاول 1324 علما و مردم ضمن تحصن در این مسجد، خواستار تأسیس «عدالت‌خانه» شدند (ناظم‌الاسلام، 1/406)؛ همچنین نخستین قیام‌ سیاسی تهران که منجر به نهضت 15 خرداد 1342 و وقایع پس از آن شد، از جامع عتیق تهران آغاز گردید. اکنون نیز این مسجد بزرگ‌ترین پایگاه مراسم اعتکاف مردم است (همتی، 112، 113).
پژوهشهای باستان‌شناختی که تا کنون در محل مسجد صورت گرفته، و داده‌های آن حاکی از وجود لایه‌های زیستی سده‌های 4-7ق/10-13م در زیرِ بنای کنونی، و استفاده از مصالح آنها از جمله آجرهای سدۀ 4ق در بخشهایی از ساختمان است. اگر چه باستان‌شناسان در پژوهشهای محدود خود، به بقایای معماری‌ای که نشان‌دهندۀ بنای مسجد باشد، دست نیافته‌اند، اما با توجه به سنت مسلمانان در ایران که در بازسازی و نوسازی مساجد، محل آن را تغییر نمی‌دادند و از مصالح و تزیینات آن استفاده ‌می‌کردند، می‌توان ‌گفت‌ که‌ بنـای‌ کنونی ‌جامع ‌تهران
ــ هر چند کـه منظر امروزش کهن‌تر از سدۀ 13ق را نشان نمی‌دهـد ــ احتمالاً در محل مسجد اولیۀ کهنی بر پا شده، و طی سده‌ها تغییراتی اساسی یافته است و از این‌رو دارای نقشۀ مشخص مساجد نیست (تحقیقات میدانی).
ساختمـان کنونـی با وسعتـی حـدود 000‘5 مـ‌ 2، دارای یک صحن و 6 شبستان در 3جبهۀ جنوبی، شرقی‌ و شمالی، و تأسیساتی چون کتابخانه، وضوخانه، و دکانهای وقفی است (نک‌ : نقشۀ ص 598‌).
صحن: صحن مسجد فضای بازشهری است در بافت پرپیچ و خم بازار و رابط میان شبستانها، با مساحتـی حـدود 900 مـ 2‌ وکشیدگی غربی‌ ـ شرقی که به عنوان مفصل ارتباطی میان راستۀ صندوق‌سازان بازار و مسجد جامع نیز عمل می‌کند. حوض، پادیاو، درخت توت کهن‌سال و یک سقاخانۀ سنگی از عناصر طبیعی و دست‌ساز در صحن هستند. صحن مسجد پیش‌تر سنگ‌فرش بود و در سالهای اخیر بتنی شده است (همتی، 110).

آب شاه که از کاخ گلستان می‌آمد، حوض را پر می‌کرد (همانجا).
ورودیها: ورودی اصلی در غرب صحن، به بازار تهران باز می‌شود که «بازار مسجد جامع» نیز نامیده می‌شود. ورودیهای فرعی در جبهه‌های شمالی، شمال شرقی و جنوب شرقی است. این ورودیها فاقد شاخص بناهای شهری هستند. حتى ورودی اصلی نیز به سبب ارتفاع بلند بازار کناری فقط در هنگام عبور از مقابل آن، قابل تشخیص است (تحقیقات میدانی).
شبستانها:
1. شبستان شاه‌آبادی (بهاره)، که با توجه به قراین و شواهد موجود، کهن‌ترین بخش مسجد (احتمالاً متعلق به سده‌های نخستین اسلامی) به شمار می‌آید (همتی، 103، 104) و با وسعتی حـدود 600 مـ‌ 2، دارای یک نمـازخانۀ مردانه در طبقۀ همکف و نمازخانۀ زنانه در دو طرف طبقۀ فوقانی است. ایوانی به ارتفاع 20/ 8 متر در شمال شبستان، تنها راه ارتباطی آن با صحن است که ورودیهـای‌ زنانـه ــ پلکانهای دوگـانۀ ارتباطـی داخل شبستـان ــ در دو سوی آن، به‌صورت راهروهای باریک تعبیه شده است. محراب کاشی‌کاری شده، دقیقاً در محور ورودی ایوان‌است و دو ردیف بادگیر 3 تایی در جبهه‌های شرقی و غربی شبستان، روی بام قرار دارد که در اصیل بودن و هم‌زمان بودن آنها با شبستان، جای تأمل است. شبستان نسبت به محور ورودی متقارن است و عناصر باربر، در یک امتداد قرار دارند. دهانۀ مرکزی (با پوشش طاق و تویزه) کمی بزرگ‌تر از دهانه‌های کناری (با پوشش قمی پوش) است (تحقیقات میدانی).
در طبقۀ بالا نیز، دهانه‌ها چشمه‌پوش است. پوشش نهایی بام که اندود کاهگِل داشته، در زمانهای بعد شیروانی شده است (همتی، 109).
ایوان با پوشش نیم‌گنبد و تزییناتی مختصر، کتیبه‌ای از کاشی حاوی آیات 255 تا 257 سورۀ بقره و تاریخ «سنۀ 1252ق» را دارد.
2. شبستان عتیق یا بزرگ(تابستانی)،‌با وسعتی‌حدود 100‘1م‌ـ 2، از لحاظ تاریخ ساخت به دو دوره تقسیم می‌شود: الف ـ دورۀ تیموری ـ صفوی، شامل نمازخانه از ایوان تا دهانۀ ماقبل آخر با پوشش طاق و تویزه (کژاوه)؛ ب ـ دورۀ قاجاریه، شامل دهانۀ آخر با پوشش رسمی و تویزه در دهانۀ وسطی آن و طاق عرق ـ چین و تویزه در دو دهانۀ کناری. در شمال شبستان، ایوان ورودی با ارتفاع 10/11 متر، با پوشش نیم شمسۀ 12 تایی و یک مئذنۀ چوبی با گنبدی فلزی بر بالای آن قرار دارد. محراب کاشی‌کاری شده نیز در محور ورودی قرار گرفته، و برای تهویۀ بهتر، یک پنجره در بدنۀ آن تعبیه شده است. محور تقارن این فضا از محور ایوان و ورودی آن‌می‌گذرد و بر کتیبۀ کاشی‌کاری ایوان سورۀ مبارکۀ جمعه نقش‌ بسته است. بام‌ شبستان نیز آجرفرش است (تحقیقات میدانی).
3. شبستان گرم‌خانه (زمستانی)، که فاقد ایوان است و در کنار شبستان عتیق و جنب ورودی جنوب شرقی مسجد، با وسعتی حدود 400 مـ‌ 2‌ در طبقۀ همکف، با 12 دهانه و پوشش طاق چشمه‌پوش از نوع کلنبو با کاربندی که تاریخ آن به دورۀ قاجاریه باز می‌گردد، قرار دارد. محراب‌کاشی‌کاری آن در محور ورودی قرار ندارد. حفره‌ای در کف شبستان برای نگهداری قرآنهای فرسوده ایجاد شده است. در ورودی شبستان تغییراتی داده شده، و از شکل اصلی خارج شده است (نک‌ : همتی، 85، 88). اگر چه فضا متقارن است، اما محور آن از ورودی نمی‌گذرد که احتمالاً به سبب تغییراتی است که در آنجا داده شده است. پوشش نهایی بام، قیرگونی است (تحقیقات میدانی).
4. شبستان چهل‌ستون (حاجی سعید)، که در ضلع شرقی صحن قرار دارد و طبق کتیبۀ کاشی‌کاری ایوان در 1240ق برپاشده است. ایـن شبستـان با وسعتـی حدود 300‘1 مـ‌ 2 بر 36 ستون
8 ضلعی استوار است که به شیوۀ طاق چشمه‌پوش (عرق ‌چین کم‌خیز) و کاربندی با رسمی سادۀ 8، پوشش داده شده، و دارای 3 محراب در جبهۀ جنوبی است که ترتیب قرار گرفتن آنها از شرق به غرب سادۀ آجری، کاشی‌کاری همراه با مقرنسهای گچی، و سراسر کاشی‌کاری است. وضو‌خانه نیز در ترازی پایین‌تر از کف شمالی واقع است؛ در دو سوی بالای ایوان غربی (بـه ارتفاع 10متر) ــ ورودی اصلی ــ حجره‌های طلاب قرار دارد که امروزه به انبار کالا تبدیل شده است. پوشش نهایی بام، مسطح و سیمانی است و نورگیرهای فلزی کنونی، جایگزین نورگیرهای‌ مرمری درهم شکستۀ پیشین شده‌اند (تحقیقات میدانی).
کتـابخـانـه‌ای در 3 طبقـه ــ هـر طبـقه حـدود 260 مـ 2‌ ــ بـر بالای ورودی جنوب شرقی احداث شده است که از ملحقات شبستان چهل‌ستون به شمار می‌آید. در کتیبۀ سردر آن تاریخ احداث بنا اسفند 1348 ذکر شده است (نک‌ : همتی، 42-43). سازۀ این قسمت نیز فلزی است، پوشش سقفها مسطح، و پوشش نهایی بام آن شیروانی است (تحقیقات میدانی).
5. شبستان زیرزمین، واقع در ضلع‌شمالی و در تراز زیر صحن با 640 مـ 2‌ وسعت‌که ‌تاریخ ساخت‌آن به‌درستی مشخص نیست، اما شانه‌هایی حاکی است که در سدۀ 13ق موجود بوده، و از ساخته‌های دوستعلی خان معیرالممالک است (اعتمادالسلطنه، 4/2005) که در 1353ش در بخشی از آن تغییراتی داده شده است (همتی، 17). پوشش سقف بخش اصلی طاق عرق‌چین با رسمی‌بندی و قسمت تغییرشکل‌یافته، تخت است. پوشش سقف محراب نیز شفاف در نظر گرفته شده است (همانجا). ورودیهای آن در دو طرف ضلع جنوبی (از کنار صحن) قرار دارند (تحقیقات میدانی).
6. شبستان استرابادی، به مسـاحت 580 م‌ـ 2‌ بر روی شبستـان زیرزمین واقع است. تغییرات اشاره شده در شبستان زیرزمین، بر اثر احداث این شبستان است که قدمتی در حدود 70 سال دارد (دورۀ پهلوی اول) (همتی، 18) که جایگزین یک مهتابی پیشین شده است (شهری، 1/6؛ اعتمادالسلطنه، همانجا؛ مصطفوی، 413). این شبستان در دو طبقه ساخته شده که طبقۀ اول نمازخانۀ مردانه، و طبقۀ بالا نمازخانۀ زنانه (به صورت بالکن) است و امروزه فقط در ایام اعتکاف از آن استفاده می‌شود. این طبقه دارای سازۀ فلزی است و از لحاظ هندسی تا حدودی تابع هندسۀ شبستان زیرزمین است. پوشش سقف تخت، و پوشش نهایی بام نیز موزائیک است (همتی، همانجا؛ تحقیقات میدانی).
مسجد دارای موقوفاتی به صورت دکانهای متصل به آن است که در جبهه‌های شمالی، غربی و جنوب شرقی واقع‌اند (تحقیقات میدانی).
مصالح به‌کار رفته در بنا شامل ‌ملات ساروج در پی و آجر در اسکلت است. در قسمتهایی جدیدتر (مربوط به دورۀ پهلوی) فلز نیز به‌کار رفته است و برای‌تزیینات در محراب وکتیبه‌ها و ... علاوه بر آجر، کاشیهای هفت رنگ و معرق و گچ‌بری نیز دیده می‌شود (تحقیقات میدانی).
از لحاظ ساختاری در شبستان زیرزمین تغییراتی صورت گرفته، و اثر مرمتهای پی در پی بدنه و تغییرات جداره‌ها، در شبستانها‌ مشهود است (همتی، 107 - 115).این مسجد در 19/9/ 1375 به شمارۀ 1793 به ثبت آثار ملی رسیده است.

مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ «بهسازی محلات فرسودۀ شهر تهران (بازار ـ عودلاجان)»، اثر، تهران، 1359ش، شم‌ 2، 3، 4؛ حمدالله مستوفی، نزهة‌القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1333ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1378ش؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1380ق/1960م؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش هاشم محـدث، تهران، 1361ش؛ ناظم‌الاسـلام کرمانـی، محمـد، تاریخ بیـداری ایرانیـان، تهران، ابن‌سینا؛ همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1380ش؛ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ تحقیقات میدانی مؤلف. فرینوش همتی