تِهْران، مَسْجِدِ اِمام، که در متونِ هم‌زمان با نامهای مسجد شاه، جامع جدید، و جامع سلطانی نیز از آن یاد شده، در حاشیۀ شمالی بازار تهران واقع است.
این مسجد به سبب قرار داشتن در بافت متراکم تجارتی بازار تهران، پر رفت و آمدترین مسجد ایران است. بانی آن فتحعلی‌شاه قاجار (1212-1250ق) بوده، و در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313ق) دگرگونیهایی در آن ایجاد شده ‌است. تاریخ دقیق برپایی ساختمان آن مشخص نیست. میرزا صالح شیرازی نخستین کسی است که دربارۀ این مسجد آگاهیهایی به دست می‌دهد و تاریخ پایان ساختمان آن را 1225ق نوشته است (ص 31)؛ اما اعتمادالسلطنه تاریخ کتیبۀ ایوان گنبد‌خانه (1229ق) را ملاک قرار داده ( مرآة‌...، 4/2005)، و پژوهشگران معاصر تاریخ ساخت بنا را میان سالهای 1224-1229ق، و معمار سازندۀ آن را به احتمال بسیار عبدالله‌خان معمارباشی (معمار دربار فتحعلی‌شاه) ‌دانسته‌اند («مروری...»، 9).
برِ شمالی مسجد با کمی انحراف به شرق نسبت به محور خیابان ناصرخسرو و با اختلاف 17 پله پایین‌تر از سطح خیابان 15 خرداد (بوذرجمهری) واقع شده است. این اختلاف سطح به سبب خاک‌برداری از این محل (پیش از برپایی بنای مسجد) برای ساختن حصار شهر تهران بوده است که در آغاز 5 پله بود، با ایجاد خیابان بوذرجمهری در دورۀ پهلوی اول شمار پله‌ها به 12 عدد افزایش یافت (همانجا). در تعمیرات سالهای اخیر و تعویض این پلکان، شمار آن به 18 عدد رسیده است. پلکان یاد شده در بر جنوبی خیابان 15 خرداد پایین آمده، با گذشتن از فضای مستطیل شکل جلوخان به ورودی شمالی مسجد می‌رسد، درِ شمالی به یک هشتی با پوشش گنبدی از نوع عرقچین در وسط و دو نیم گنبد در دو طرف آن که چند حجرۀ زیرین و زبرین برای نشیمن خدام داشته است (صالح شیرازی، همانجا)، باز می‌شود و از طریق دو راهروی شرقی و غربی، دو سوی ایوان شمالی، دسترسی به حیاط میسر است. وضوخانۀ مسجد نیز در سمت‌ راست هشتی و در امتداد راهرو غربی قرار دارد. دو ورودی غربی و شرقی مسجد نیز که به بازار بزرگ و بین‌الحرمین راه دارد، دارای سازه‌ای همانند ورودی شمالی است (تحقیقات میدانی).
معماری مسجد: این مسجد با حدود 000‘10 مـ‌ 2 وسعت‌ نقشۀ 4 ایوانی دارد که دو ایوان شمالی و جنوبی آن از ایوانهای غربی و شرقی بزرگ‌تر است. بر بخش فوقانی راهروهای جانبی دو ایوان شرقی و غربی، ردیفی از حجره‌های ایوان‌دار مشرف به صحن قرار دارد که هر یک با 3 طاق نیم‌دایره تقسیم‌بندی شده‌اند (تحقیقات میدانی).
مهم‌ترین ایوان، ایوان جنوبی است که گنبدخانه، پشت آن قرار دارد. ایوان شمالی نیز به سبب قرار داشتن مناره‌ها و برج ساعت بر روی آن شکوه خاصی به این ضلع مسجد بخشیده است. حجره‌ها در اطراف و دو سوی ایوانها قرار گرفته‌اند؛ بدین‌ترتیب که دو سوی هر ایوان 4 طاق، نمای بدنه‌های حیاط را تقسیم‌بندی کرده‌اند و در مجموع 36 طاق (با احتساب ورودیهای شرقی و غربی) در نمای پیرامون حیاط به چشم می‌خورد.
قبله: ساختمان مسجد برای هماهنگی با جهت قبله با انحراف °30 نسبت به جنوب به سمت مغرب بنا شده است که این چرخش به شیوه‌ای استادانه در ورودی شمالی و از طریق انحنای راهروهای دو سوی ایوان شمالی صورت گرفته است. تشخیص تغییر زاویۀ جلوخان شمالی و حیاط برای کسی که از این راهروها می‌گذرد، به آسانی ممکن نیست. با این همه، جهت قبلۀ مسجد صحیح نیست، زاویۀ انحراف به سمت غرب °38 و ´27 و ´´15 باید باشد (بلاغی، قسمت مرکزی/72).
صحن مسجد: صحن مسجد به شکل مربع کامل (64×64 متر) است. حوض اولیه از سنگ مرمر و بیضی شکل بوده کـه در گذشته از قنات «آب شاه»، آب‌گیری می‌شده است (محمودی، 77). حوض کنونی در مرکز حیاط قرار دارد، به نحوی که محور ایوانها از وسط آن می‌گذرد. در فاصلۀ میان ایوان شمالی و حوض، صفه‌ای ساخته‌ شده است و هنگامی که هوا مساعد باشد، نمازگزاران بر روی آن به عبادت می‌پردازند (تحقیقات میدانی).
شبستانها: مسجد دارای 3 شبستـان است: دو شبستان در دو سوی گنبدخانه، و شبستان سوم در بال شرقی ایوان شمالی واقع شده که به شبستان گرم معروف است؛ بلندا و اندازۀ ستونهای آن با شبستانهای جنوبـی متفاوت است و هم‌اکنون از آن به عنـوان انبار استفاده مـی‌شود (نک‌ : نقشه؛ تحقیقات میدانی).
دو شبستان جنوبی هر یک دارای 12 ستون 8 وجهی آجری هستند که به شیوۀ طاق و تویزه پوشش شده‌اند. به جز فضایی که در بر شرقی شبستان شرقی گنبدخانه وجود دارد، سایر اجزاء این دو شبستان قرینۀ یکدیگرند. نکتۀ جالب توجهِ گنبدخانه، حجره‌هایی در زوایای طبقۀ دوم پشت گوشواره است که به هنگام مراسم خاص، ویژۀ زنان دربار قاجار بوده است که در نوع خود در میان مساجد ایران کم‌نظیر است (تحقیقات میدانی).
تزیینات: گنبد کوچک زرینی که بر فراز گنبد اصلی قرار دارد (صالح شیرازی، همانجا)، از ویژگیهای مسجد امام به شمار می‌رود و آن را در میان مساجد ایران منحصر به فرد ساخته است (محمودی، 78).
ازارۀ سنگی ورودی شرقی با نقش گل و بوتۀ برجسته و پیچ ظریف سنگ مرمر پیرامون کتیبه، و سنگاب واقع در هشتی ورودی شمالی، جزو تزیینات سنگی مسجد به شمار می‌آید. هم‌اکنون نیز منبری از سنگ مرمر یکپارچه با 13 پله در گنبدخانه قرار دارد که جانشین منبر خاتمی شده است که در شیراز برای مسجد ساخته شد و آن را با طَبق و بر روی سر به تهران منتقل کردند (بلاغی، قسمت غربی/77).
این مسجد دارای کتیبه‌هایی با تاریخهای گوناگون است. بیشتر آنها به خط محمدمهدی ملک‌الکتاب به قلم ثلث و هم‌زمان با ساختمان بنا، اجرا شده است. مهم‌ترین آنها کتیبۀ سنگی بالای ازارۀ مقصوره شامل شکیات نماز؛ دو کتیبۀ دور گنبد داخلی و دور گنبدخانه شامل آیات قرآنی با تاریخ
1224ق؛ کتیبه‌ای با همان قلم و تاریخ و نام فتحعلی‌شاه به قلم جلی با تاریخ 1229ق در ایوان جنوبی؛ قصیده‌ای از «مجمر» با تاریخ 1225ق در دالان ورودی اصلی (شمالی)، و قصیده‌ای از فتحعلی‌خان «صبا» با تاریخ 1230ق بر سردر همان ورودی؛ و کتیبۀ سنگی موقوفات و نحوۀ تقسیم عواید آن در نعل درگاه ورودی اصلی (اعتمادالسلطنه، همان، 4/2005-2006).
بیشتر سطوح مسجد را کاشی‌کاری خشتی هفت رنگ پوشانیده، اما کاشی‌کاری معلقی و معرق نیز در بخشهایی از مسجد به کار رفته است. گونۀ دیگر کاشی که در این مسجد منحصر به‌فرد است، کاشیهای 6 ضلعی نقش‌برجستۀ نمای ورودی شرقی است.
ورودی شمالی و شرقی مقرنس کاشی دارند که مقرنس ورودی شمالی از تزیینات چشمگیر مسجد به شمار می‌رود. در جاهای مختلف مانند زیر گنبد، ازارۀ شبستانها، در بخشهایی از مناره، سطوح گنبدخانه، صحن و برج ساعت، تزیینات کاشیهای هفت رنگ با طرحهای اسلیمی و ختایی به کار رفته است. مناره‌ها کاشی‌کاری به شیوۀ معقلی نرۀ لعاب‌دار دارند که نام علی(ع) در آنها تکرار می‌شود. مئذنه‌های چوبی مناره‌ها را می‌توان جزو آخرین تزیینات چوبی باقی‌مانده در این مسجد به شمار آورد (تحقیقات میدانی).
تعمیرات: مسجد امام دو بار مرمت اساسی شده است. نخست در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه در 1307ق که علاوه بر مرمت مسجد، شبستان شمال شرقی و مناره‌ها نیز به بنای مسجد افزوده ‌شد (کریمان، 203). دومین مرمت اساسی در 1323ش به دست استاد حسین لرزاده صورت گرفت؛ از جملۀ این تعمیرات می‌توان به برداشتن تیغۀ میان حجره‌ها اشاره کرد که بدین‌ترتیب 4 حجرۀ شمال غربی به فضایی برای قرائت قرآن تبدیل شده که به نام لرزاده معروف است، و حجره‌های ضلع جنوب این ایوان به دفتر مسجد اختصاص دارد. 4 حجرۀ جنوب ایوان شرقی معروف به زنجیرزنها ست و کتابخانۀ مسجد در 4 حجرۀ شمال ایوان شرقی جای دارد. از دیگر تعمیرات این دوره نصب ورق فلزی بر روی گنبد است که تا امروز نیز نمای گنبد که با کاشی نره به شکل جناغی اجرا شده، در زیر این پوشش پنهان مانده است. برج ساعت نیز در همین زمان در بالای ایوان شمالی قرار داده شده است. نام شماری از کاشی‌کارانی که در مرمتهای مسجد شرکت داشته‌اند، بر کاشی‌کاریهای مسجد به چشم می‌خورد
( گنجنامه...، 12).
در سالهای اخیر دگرگونیهای غیراصولی و زیان‌آوری در مسجد صورت گرفته است و هنوز هم ادامه دارد. مهم‌ترین آنها برچیدن سنگهای مرمر ازارۀ گنبدخانه است که از قطعات بسیار بزرگی تشکیل شده بود (بلاغی، قسمت مرکزی/65)، جایگزین کردن کاشیهای نامناسب به جای اصلی، رنگ‌آمیزی نمای اولیۀ ایوانها، تعویض درِ شمال شرقی، نصب درهای فلزی به جای درهای چوبی حجره‌ها و سایر بازشوهای مسجد، مرمت ازارۀ سنگی پیرامون حیاط و ایوانها، تخریب حوض اصلی مسجد و احداث حوض تازه، و نیز تخریب سنگاب اصلی است.
تغییر کاربریها: امروزه برف‌اندازها و آبریزگاههای ضلع غربی مسجد به پاساژ («مروری»، 9)، و بخشی از حمام موقوفۀ مسجد واقع در ضلع جنوب غربی به دکان تبدیل شده است (تحقیقات میدانی).
اهمیت تاریخی بنا: این مسجد در اواسط سلطنت فتحعلی‌شاه بست و پناهگاه بود، اما در دورۀ ناصرالدین شاه بست نشستن در آن لغو شد (اعتمادالسلطنه، المآثر...، 1/178-179). تشکیل جلسات و برگذاری سخنرانیها در صدر مشروطیت در این مسجد تأثیر بسیاری در روشن شدن افکار عمومی داشته است. از رویدادهای دیگر باید از ترور علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت در 1329ش و ترور نافرجام حسین علاء نخست‌وزیر وقت در 1334ش در این مسجد یاد کرد (بلاغی، قسمت مرکزی/69-70).
مآخذ: اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛ همو، مرآة البلدان، تهران، 1367ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، تهران، 1350ش؛ صالح شیرازی، مجموعۀ سفرنامه‌ها، به کوشش غلامحسین میرزاصالح، تهران، 1364ش؛ گنجنامه، بناهای مذهبی تهران، تهران، 1377ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355ش؛ محمودی، محسن، «مسجد شاه، تنها مسجدی است در ایران که گنبدی از طلا دارد»، تلاش، تهران، 1354ش، س 12، شم‌ 77؛ «مروری در: مسجد شاه تهران بنای 172 ساله»، آگاهی‌نامۀ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1354ش، شم‌ 1؛ تحقیقات میدانی مؤلف. مهدی معمارزاده