ايشيك‌ْ آقاسى‌، عنوانى‌ براي‌ رئيس‌ تشريفات‌ در دربارهاي‌ سلاطين‌ متأخر ترك‌. در عصر صفويه‌ كه‌ اختيارات‌ و نفوذ رئيس‌ تشريفات‌ افزايش‌ يافت‌، اين‌ منصب‌ را «ايشيك‌ آقاسى‌باشى‌» ناميدند (نك: قزوينى‌، 1/152؛ مستوفى‌، 1/409).
سابقة كاربرد اين‌ عنوان‌، برخلاف‌ نظر برخى‌ از نويسندگان‌ (نك: 2 )، EIبه‌ روزگار آق‌ قويونلو مى‌رسد (فضل‌الله‌، 79 ؛ هينتس‌، 105) و در عصر اول‌ صفوي‌ نيز به‌ اين‌ منصب‌ بارها اشاره‌ شده‌ است‌ ( عالم‌ آرا...، 293؛ محمدمعصوم‌، 148، 149، جم ؛ استرابادي‌، 58، 78، جم ). در دربار گوركانيان‌ هند نيز كه‌ سازمان‌ اداري‌ و ديوانيشان‌ اساساً ايرانى‌ بود، اين‌ منصب‌ و عنوان‌ وجود داشته‌ است‌ (ابوالفضل‌، 3/403؛ خواندمير، 76). هامر پورگشتال‌ نيز از عنوان‌ ايشيك‌ آقاسى‌ باشى‌ در دربار عثمانيان‌ ياد كرده‌ است‌ (1/393، 2/1579). در آغاز دورة نادري‌ منصب‌ ايشيك‌ آقاسى‌باشى‌ از ميان‌ رفت‌ (محمدكاظم‌، 2/457)، ولى‌ گويا بعداً دوباره‌ احيا شد (همو، 2/473، 519، 552، 611، 3/906). در عصر زنديه‌ ايشيك‌ آقاسى‌باشى‌ از وزرا و اركان‌ دولت‌ به‌ شمار مى‌رفت‌ (ابوالحسن‌مستوفى‌، 578، 586؛موسوي‌، 91). در دورةقاجار ايشيك‌ آقاسى‌باشى‌، رياست‌ تشريفات‌ و انتظامات‌ دربار را در دست‌ داشت‌ و همواره‌ ملازم‌شاه‌ بود و سفيران‌خارجى‌ را بار مى‌داد(اعتضادالسلطنه‌، 113؛ خورموجى‌، 149؛ دروويل‌، 195؛ بن‌ تان‌، 68).
منصب‌ ايشيك‌ آقاسى‌باشى‌ حرم‌ را نيز معمولاً به‌ كهن‌سال‌ترين‌ خدمتگزاران‌ دربار مى‌دادند. مهم‌ترين‌ وظيفة او حفاظت‌ از حرم‌، و نيز رسيدگى‌ به‌ مخارج‌ آن‌، پيشكشها و نذرها و معاملات‌ بود (ميرزا رفيعا، 72؛ قس‌: محمدمعصوم‌، 74).
مآخذ: ابوالحسن‌ مستوفى‌، گلشن‌ مراد، به‌ كوشش‌ غلامرضا طباطبايى‌ مجد، تهران‌، 1369ش‌؛ ابوالفضل‌ علامى‌، اكبرنامه‌، به‌ كوشش‌ مولوي‌ عبدالرحيم‌، كلكته‌، 1886م‌؛ استرابادي‌، حسن‌، تاريخ‌ سلطانى‌، از شيخ‌ صفى‌ تا شاه‌ صفى‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقى‌، تهران‌، 1364ش‌؛ اعتضادالسلطنه‌، عليقلى‌ ميرزا، اكسير التواريخ‌، به‌ كوشش‌ جمشيد كيانفر، تهران‌، 1370ش‌؛ بن‌تان‌، آوگوست‌، سفرنامه‌، ترجمة منصورة اتحاديه‌، تهران‌، 1354ش‌؛ خواندمير، اميرمحمود، تاريخ‌ شاه‌ اسماعيل‌ و شاه‌ طهماسب‌ صفوي‌ ( ذيل‌ حبيب‌ السير )، به‌ كوشش‌ محمدعلى‌ جراحى‌، تهران‌، 1370ش‌؛ خورموجى‌، محمدجعفر، حقايق‌ الاخبار ناصري‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ خديو جم‌، تهران‌، 1344ش‌؛ دروويل‌، گاسپار، سفرنامه‌، ترجمة جواد محيى‌، تهران‌، 1348ش‌؛ عالم‌ آراي‌ شاه‌ اسماعيل‌، به‌ كوشش‌ اصغر منتظر صاحب‌، تهران‌، 1349ش‌؛ قزوينى‌، محمد، يادداشتها، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1337ش‌؛ محمدكاظم‌، عالم‌ آراي‌ نادري‌، به‌ كوشش‌ محمدامين‌ رياحى‌، تهران‌، 1364ش‌؛ محمدمعصوم‌ اصفهانى‌، خلاصة السير، به‌ كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1368ش‌؛ مستوفى‌، عبدالله‌، شرح‌ زندگانى‌ من‌ يا تاريخ‌ اجتماعى‌ و اداري‌ دورة قاجاريه‌، تهران‌، 1343؛ موسوي‌ اصفهانى‌، محمدصادق‌، تاريخ‌ گيتى‌ گشا، به‌ كوشش‌ سعيد نفيسى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ ميرزا رفيعا، دستور الملوك‌، به‌ كوشش‌ محمدتقى‌ دانش‌پژوه‌، تهران‌، 1332ش‌؛ هامر پورگشتال‌، يوزف‌، تاريخ‌ امپراتوري‌ عثمانى‌، ترجمة ميرزا زكى‌ على‌آبادي‌، به‌ كوشش‌ جمشيد كيانفر، تهران‌، 1367ش‌؛ هينتس‌، والتر، تشكيل‌ دولت‌ ملى‌ در ايران‌، ترجمة كيكاووس‌ جهانداري‌، تهران‌، 1346ش‌؛ نيز:
EI 2 ; Fa d lull ? h b. R = zbih ? n Khunj / , T ? r / kh-i q P lam-Ar ? -yi Am / n / (Persia in A.D. 1478-1490), tr. V. Minorsky, London, 1957.
ناديا برگ‌نيسى‌