ايشَرْداس‌، يا ايسرداس‌، شريداس‌ (1066- پس‌ از 1110ق‌/ 1656- 1698م‌)، مورخ‌ هندي‌ روزگار اورنگ‌ زيب‌ و نويسندة فتوحات‌ عالمگيري‌. آنچه‌ از زندگانى‌ ايشرداس‌ در دست‌ است‌، تقريباً منحصر به‌ مطالبى‌ است‌ كه‌ خود وي‌ در تنها اثرش‌، فتوحات‌ عالمگيري‌، به‌ ويژه‌ ديباچة آن‌ آورده‌ است‌. او از برهمنان‌ قوم‌ ناگر بود و در عهد شاهجهان‌ ديده‌ به‌ جهان‌ گشود. از روزگار جوانى‌ تا 30 سالگى‌ به‌ عنوان‌ منشى‌ و كاتب‌ نزد شيخ‌الاسلام‌ بن‌ عبدالوهاب‌ كه‌ قاضى‌ لشكر بود، خدمت‌ مى‌كرد (نك: ريو، .(I/269 وي‌ بعدها به‌ خدمت‌ شجاعت‌ خان‌ در آمد. شجاعت‌ خان‌ كه‌ از سوي‌ عالمگير استاندار گجرات‌ بود، او را به‌ عنوان‌ امين‌ و محصل‌ ماليات‌ به‌ كار گمارد (آفتاب‌ اصغر، 458). ايشرداس‌ از سوي‌ شجاعت‌ خان‌ به‌ سفارت‌ نزد درگاداس‌ (سردار راجپوتان‌) كه‌ بر سر پاره‌اي‌ مسائل‌ با عالمگير به‌ مخالفت‌ برخاسته‌ بود، رفت‌ و نوادگان‌ اورنگ‌ زيب‌ را كه‌ نزد راجپوتان‌ به‌ سر مى‌بردند، رهانيد و امپراتور نيز به‌ پاس‌ اين‌ خدمت‌ فرماندهى‌ 250 سوار را به‌ ايشرداس‌ سپرد و دهى‌ را تيول‌ او كرد (همو، نيز ريو، همانجاها).
او دست‌ كم‌ تا سال‌ چهل‌ و دوم‌ سلطنت‌ اورنگ‌ زيب‌ (1109ق‌) زنده‌ بوده‌ است‌، زيرا در خاتمة كتاب‌ خود به‌ شرح‌ رويداد بازگشت‌ نوادگان‌ اورنگ‌ زيب‌ در اين‌ سال‌ پرداخته‌ است‌ (نك: ريو، همانجا).
شهرت‌ ايشرداس‌ مرهون‌ تنها اثر فارسى‌ او فتوحات‌ عالمگيري‌ است‌ كه‌ تأليف‌ آن‌ در 21 ربيع‌الاول‌ 1143ق‌/23 سپتامبر 1730م‌، به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌ (نك: سركار، .(71 ايشرداس‌ در اين‌ اثر به‌ نگارش‌ خاطرات‌ زندگى‌ پرماجراي‌ خود و احوال‌ دوران‌ سلطنت‌ عالمگير، از زمان‌ جلوس‌ (1101ق‌/1690م‌)، تا سال‌ سى‌ و سوم‌ سلطنت‌ وي‌ پرداخته‌است‌. اين‌ اثر علاوه‌ بر يك‌مقدمه‌ و يك‌خاتمه‌، مشتمل‌ بر 7 باب‌ است‌ كه‌ هر يك‌ را سوانح‌ ناميده‌ است‌ (آفتاب‌ اصغر، 458، 460). اين‌ كتاب‌ به‌ سبب‌ اطلاعات‌ ارزندة آن‌ دربارة دوران‌ سلطنت‌ اورنگ‌ زيب‌ از اهميت‌ بسزايى‌ برخوردار است‌ (نك: ريو، آفتاب‌ اصغر، همانجاها؛ نيز 2 )؛ EIبا اينهمه‌، مؤلف‌ دربارة اوضاع‌ هند شمالى‌ دچار لغزشهايى‌ شده‌ است‌ (سيدعبدالله‌، 64) و با آنكه‌ نويسنده‌ كمتر به‌ تاريخ‌ رخدادها اشاره‌ كرده‌، و نيز نامهاي‌ افراد و جاها را آشفته‌ ضبط كرده‌ است‌، مى‌توان‌ او را معتبرترين‌ مورخ‌ دورة خود به‌ شمار آورد (سركار، همانجا).
متن‌ فارسى‌ فتوحات‌ عالمگيري‌ تاكنون‌ چاپ‌ نشده‌ (دربارة نسخه‌هاي‌ خطى‌ آن‌، نك: آفتاب‌ اصغر، همانجا؛ منزوي‌، خطى‌، 6/4681، خطى‌ مشترك‌، 10/617؛ ريو، )، I/269-270 اما تسنيم‌ احمد آن‌ را به‌ انگليسى‌ ترجمه‌ كرده‌ است‌ (دهلى‌، 1936م‌). سركار نيز ترجمة انگليسى‌ بخشهايى‌ از فتوحات‌ عالمگيري‌ را در كتاب‌ خود «مطالعاتى‌ دربارة سلطنت‌ اورنگ‌ زيب‌» (كلكته‌، 1933م‌) آورده‌، و فهرستى‌ از مطالب‌ آن‌ را به‌ دست‌ داده‌ است‌ (مارشال‌، .(207
مآخذ: آفتاب‌ اصغر، تاريخ‌ نويسى‌ در هند و پاكستان‌، لاهور، 1364ش‌؛ سيد عبدالله‌، ادبيات‌ فارسى‌ در ميان‌ هندوان‌، ترجمة محمد اسلم‌ خان‌، تهران‌، 1371ش‌؛ منزوي‌، خطى‌؛ همو، خطى‌ مشترك‌؛ نيز:
2 ; Marshall, D. N., Mughals in India, London, 1985; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1879; Sarkar, J. N., Romance of Historiography from Shah Alam I to Shah Alam II, Calcutta, 1982.
آفاق‌ حامدهاشمى‌