ايساغوجى‌ (شكل‌ عربى‌ شدة واژة يونانى‌ اَيساگُگه‌2 به‌معناي‌ مدخل‌يا مقدمه‌)، نوشتةفرفوريوس‌ (234-304م‌) فيلسوف‌نوافلاطونى‌، شاگرد افلوطين‌ و گردآورنده‌ و ويراستار آثار او. ترجمة عنوان‌ اصلى‌ اين‌ رساله‌ در متن‌ يونانى‌ آن‌ چنين‌ است‌: «مدخلى‌ در مقولات‌ ارسطو، يا دربارة 5 آوا».
فرفوريوس‌ اين‌ رسالة كوچك‌ را هنگامى‌ كه‌ در جزيرة سيسيل‌ به‌ سر مى‌برده‌، بنابر تقاضاي‌ سناتور رُمى‌، خريسائوريوس‌ نوشته‌ بوده‌ است‌. اين‌ نوشته‌ در واقع‌ شرحى‌ است‌ بر آنچه‌ نزد ارسطو مفاهيم‌ كلى‌ (جنس‌، نوع‌، فصل‌، خاصه‌ و عرض‌) به‌ شمار مى‌روند و در منابع‌ عربى‌ منطق‌، و نيز در منابع‌ لاتينى‌ سده‌هاي‌ ميانه‌ «كليات‌ خمس‌» ناميده‌ مى‌شوند. از سوي‌ ديگر ارسطو از مقولات‌ دهگانه‌اي‌ ياد مى‌كند كه‌ عبارتند از: چه‌اي‌ (ماهوالشى‌ء)؛ چندي‌ (كم‌ّ)؛ چونى‌ (كيف‌)؛ اضافه‌ (نسبت‌)؛ مكان‌؛ زمان‌؛ وضع‌ (نهاد)؛ داشتن‌ (ملك‌)؛ كُنش‌ (فعل‌، يفعل‌)، واكنش‌ (انفعال‌، ينفعل‌) (نك: ارسطو، توپيكا، كتاب‌ ، I فصل‌ 9 ، گ‌ b103 ، سطر .(20ff.
فرفوريوس‌ در نوشتة خود به‌ نحوة وجودي‌ كليات‌ پنجگانه‌ و پيوندهاي‌ گوناگون‌ آنها با يكديگر مى‌پردازد، بى‌ آنكه‌ به‌ تفصيل‌ بيشتر وارد شود. هرچند اين‌ نوشته‌ به‌ هيچ‌ روي‌ از اهميت‌ ويژه‌اي‌ برخوردار نيست‌، ولى‌ سرنوشت‌ آن‌ چنان‌ بود كه‌ چند تن‌ از مفسران‌ بعدي‌ آثار ارسطو بر آن‌ شرح‌ و تفسير نوشتند كه‌ برجسته‌ترين‌ آنان‌ بوئتيوس‌ (480- 525م‌) بوده‌ است‌. وي‌ افزون‌ بر شرح‌، ترجمة تازه‌اي‌ هم‌ از آن‌ فراهم‌ كرده‌ بود. اين‌ نوشته‌ در سده‌هاي‌ ميانه‌ از چنان‌ شهرت‌ و اهميتى‌ برخوردار شده‌ بود كه‌ در واقع‌ در سراسر آن‌ دورانها، مهم‌ترين‌ منبع‌ مختصر منطق‌ به‌ شمار مى‌رفت‌. در مشرق‌ زمين‌ نيز به‌ سريانى‌ و سپس‌ به‌ عربى‌ ترجمه‌ شده‌ بود و نزد فيلسوفان‌ اسلامى‌ نيز از اهميت‌ برخوردار بود. مترجم‌ آن‌ از سريانى‌ به‌ عربى‌ ابوعثمان‌ دمشقى‌ (د پس‌ از 302ق‌/ 914م‌) است‌. ابن‌ سينا نيز منطق‌ شفا را با يك‌ «مدخل‌» آغاز مى‌كند كه‌ در آن‌ با نظريات‌ فرفوريوس‌ مناقشاتى‌ دارد. در ميان‌ شارحان‌ عرب‌ زبان‌ِ نوشتة فرفوريوس‌ بايد از اثيرالدين‌ ابهري‌ (د ح‌ 663ق‌/1265م‌) نام‌ برد كه‌ كتاب‌ ايساغوجى‌ وي‌ از شهرت‌ ويژه‌اي‌ برخوردار است‌ و با عنوان‌ رسالة الاثيرية فى‌ المنطق‌ نيز شهرت‌ دارد. بر رسالة ابهري‌ نيز شرحها و حواشى‌ متعدد نوشته‌ شده‌ است‌ (نك: I/841 .(GAL,S,
براي‌ آگاهى‌ بيشتر مى‌توان‌ به‌ اين‌ منابع‌ مراجعه‌ كرد:
ابوالفرج‌ ابن‌ طيب‌، تفسير كتاب‌ ايساغوجى‌ لفر فوريوس‌، به‌ كوشش‌ كوامى‌ جيكى‌، بيروت‌، 1975م‌؛ ايساغوجى‌ لفرفوريوس‌ الصوري‌، نقل‌ ابى‌ عثمان‌ الدمشقى‌، به‌ كوشش‌ احمد فؤاد اهوانى‌، قاهره‌، 1952م‌؛ نيز:
Bidez, J, Vie de Porphyre, le philosophe n E oplatonicien, Hildesheim, 1964, p. 60; Busse, Di neuplatonische Ausleger der Isagoge, Berlin, 1892; Commentaria in Aristotelem Graeca, ed. Busse, Berlin, 1895, vol. IV(1); Prantl, C., Geschichte der Logik im Abendlande, Leipzig, 1855, I/626- 638.
مآخذ: S. GAL, Topica; Aristotle,
شرف‌الدين‌ خراسانى‌ (شرف‌)