ايرْتيش‌، رودي‌ در سيبري‌ غربى‌ و شرق‌ جمهوري‌ قزاقستان‌. اين‌ رود را در زبان‌ مغولى‌ ارچيس‌ و ارتسيس‌ مى‌نامند ( بروكهاوس‌ ). در يكى‌ از كتيبه‌هاي‌ اورخون‌ متعلق‌ به‌ سدة 2ق‌/8م‌ از اين‌ رود ياد شده‌ است‌ (بارتولد، .(435 در متون‌ اسلامى‌ نيز نام‌ اين‌ رود با ضبطهاي‌ گوناگون‌ آمده‌ است‌ (نك: مسعودي‌، 55؛ حدود العالم‌، 46، 85؛ گرديزي‌، 258). در ظفرنامه‌ در جريان‌ لشكركشيهاي‌ تيمور نيز از اين‌ رود با عنوان‌ ارتيش‌ ياد شده‌ است‌ (شرف‌الدين‌، 1/341؛ نظام‌الدين‌، 115).
ايرتيش‌ بزرگ‌ترين‌ شاخة چپ‌ رود اُبى‌ است‌ كه‌ از يخچالهاي‌ دامنة جنوب‌ غربى‌ كوههاي‌ آلتايى‌ در مغولستان‌ سرچشمه‌ مى‌گيرد («دائرة المعارف‌...1»، .(II/144 اين‌ رود داراي‌ دو سرچشمه‌ است‌ كه‌ به‌ ايرتيش‌ سفيد و ايرتيش‌ آبى‌ شهرت‌ دارند (بارتولد، نيز مسعودي‌، همانجاها). رود ايرتيش‌ (برپاية اطلاعات‌ جديد) 248 ،4كم طول‌ دارد («دائرةالمعارف‌»، همانجا).
مسعودي‌ چنين‌ مى‌پنداشته‌ كه‌ اين‌ رود پس‌ از عبور از سرزمين‌ كيماك‌ و غز به‌ درياي‌ خزر مى‌ريخته‌ است‌ (همانجا؛ نيز نك: حدود العالم‌، 46). رود ايرتيش‌ سرانجام‌ پس‌ از طى‌ 405 كم از خاك‌ چين‌ به‌ اقيانوس‌ منجمد شمالى‌ مى‌ريزد. پهناي‌ اين‌ رود در مسير سفلاي‌ آن‌ به‌ حدود 800 متر مى‌رسد. اين‌ رود براي‌ كشتيرانى‌ مناسب‌ است‌. از زمان‌ احداث‌ راه‌آهن‌ سراسري‌ سيبري‌، اهميت‌ رود ايرتيش‌ از نظر ارتباط نسبت‌ به‌ ادوار گذشته‌ به‌ مراتب‌ بيشتر شده‌ است‌ (بارتولد، 436 .(435-
مآخذ: حدودالعالم‌، به‌كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340ش‌؛رشيدالدين‌فضل‌الله‌، جامع‌ التوارخ‌، به‌ كوشش‌ بهمن‌ كريمى‌، تهران‌، 1338ش‌؛ شرف‌الدين‌ على‌ يزدي‌، ظفرنامه‌، به‌ كوشش‌ محمد عباسى‌، تهران‌، 1336ش‌؛ گرديزي‌، عبدالحى‌، زين‌الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحى‌ حبيبى‌، تهران‌، 1347ش‌؛ مسعودي‌، على‌، التنبيه‌ والاشراف‌، بيروت‌، دارصعب‌؛ نظام‌الدين‌ شامى‌، ظفرنامه‌، به‌ كوشش‌ محمدپناهى‌ سمنانى‌، تهران‌، 1363ش‌؛ نيز:
, W. W., X Raboti po istorichesko o geografii n , Sochineniya, Moscow, 1965, vol. III; Brockhaus; Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1961.
عنايت‌الله‌ رضا