اَميرُ الْمُسْلِمين‌، عنوان‌ فرمانروايان‌ سلسلة مرابطون‌ در شمال‌ افريقا و اندلس‌. دربارة زمان‌ و چگونگى‌ برگزيده‌ شدن‌ اين‌ عنوان‌ از سوي‌ آنان‌ اختلاف‌ است‌. به‌ گزارش‌ ابن‌ عذاري‌ (4/27- 28) و نويسندة الحلل‌ الموشية (ص‌ 29) چون‌ فتوحات‌ و دامنة نفوذ و قلمرو اميريوسف‌ ابن‌ تاشفين‌ (حك 480-500ق‌/1087-1107م‌) مؤسس‌ اين‌ دولت‌، فزونى‌ گرفت‌، بزرگان‌ قبيلة لمتونه‌ و دولتمردان‌ مرابطى‌ او را شايستة عنوان‌ خلافت‌ و اطلاق‌ لقب‌ اميرالمؤمنين‌ دانستند، اما يوسف‌ كه‌ اين‌ عنوان‌ را مخصوص‌ خليفگان‌بنى‌عباس‌، از سلالةپيامبر(ص‌) و بزرگان‌ مكه‌ و مدينه‌ مى‌دانست‌ و خود را پيرو و دعوتگر آنان‌ در مغرب‌ مى‌شمرد، نپذيرفت‌ و لقب‌ اميرالمسلمين‌ و ناصرالدين‌ را انتخاب‌ كرد و در فرمانى‌ كه‌ در 466ق‌ از مراكش‌ به‌ شهرهاي‌ قلمرو خود صادر كرد، خواست‌ تا او را در خطبه‌ها و مراسلات‌، بدين‌ عنوان‌ ياد كنند (قس‌: ابن‌ كثير، 12/69، كه‌ از او با عنوان‌ اميرالمؤمنين‌ ياد كرده‌ است‌).
روايت‌ديگري‌ نيز دردست‌است‌ كه‌ با سيرمنطقى‌ حوادث‌سازگارتر مى‌نمايد و سابقة اين‌ امر را به‌ سالها بعد باز مى‌گرداند (نك: عنان‌، 1/40). بر پاية اين‌ روايت‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ چون‌ اندلس‌ را فتح‌ كرد و در نبرد زلاّقه‌ (479ق‌/1086م‌) بر آلفونسوي‌ ششم‌ (نك: ه د، آلفونسو) پيروز شد، فرمانروايان‌ و اميران‌ اندلس‌ با وي‌ بيعت‌ كردند و او را اميرالمسلمين‌ خواندند؛ آنگاه‌ بشارت‌ فتح‌ بدين‌ عنوان‌ به‌ شهرها و نواحى‌ اندلس‌ فرستادند. بدين‌سبب‌، گروهى‌ از نويسندگان‌ برآنند كه‌ يوسف‌ اولين‌ كسى‌ بود كه‌ چنين‌ لقبى‌ گرفت‌ (ابن‌ ابى‌ زرع‌، الانيس‌...، 137، 149؛ ابن‌ خطيب‌، 4/350؛ ابن‌ قاضى‌، 2/546؛ ابن‌ ابى‌ دينار، 109؛ نيز نك: ابن‌ خلكان‌، 7/125؛ مراكشى‌، 135)، اما به‌ گزارش‌ نويري‌ (24/257) و مقديش‌ (1/432) و پيش‌ از وي‌ كسانى‌ چون‌ يحيى‌ بن‌ عمر رئيس‌ قبيلة لمتونه‌ و ابوبكر بن‌ عمر لمتونى‌ از سران‌ مرابطون‌ نيز لقب‌ اميرالمسلمين‌ داشتند (نيز نك: برخم‌، 273 ، حاشيه‌).
روايتى‌ ديگر حاكى‌ است‌ كه‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ به‌ صوابديد علما و فقهاي‌ اندلس‌ براي‌ مشروعيت‌ بخشيدن‌ به‌ حكومت‌ خود، نامه‌اي‌ به‌ مقتدي‌ عباسى‌ نوشت‌ و خواهان‌ فرمان‌ حكومت‌ شد. خليفه‌ نيز خلعت‌ و نشان‌ و حكم‌ ولايت‌ و القاب‌ اميرالمسلمين‌ و ناصرالدين‌ براي‌ او فرستاد (ابن‌ اثير، 10/155، قس‌: 10/417؛ نويري‌، 24/272-273، كه‌ از مستظهر بالله‌ ياد شده‌ است‌). اما به‌ گزارش‌ ابن‌ خلدون‌ ( العبر، 1(2)/411)، مستظهر بالله‌ او را اميرالمؤمنين‌ لقب‌ داد. به‌ هر حال‌ درپى‌ آن‌ يوسف‌ سكه‌ به‌ نام‌ خويش‌ زد كه‌ بر يك‌ روي‌ آن‌ «امير المسلمين‌ يوسف‌ بن‌ تاشفين‌» و بر روي‌ ديگر «الامام‌ عبدالله‌ اميرالمؤمنين‌ العباسى‌»، يعنى‌ نام‌ مقتدي‌ نقش‌ شده‌ بود (ابن‌ ابى‌ زرع‌، همان‌، 137- 138؛ ابن‌ خطيب‌، ابن‌ ابى‌ دينار، همانجاها؛ نيز نك: لين‌ پول‌، .(3-5
يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ ظاهراً براي‌ تجديد عهد و فرمان‌ حكومت‌ خود، به‌ مستظهر بالله‌ فرزند و جانشين‌ مقتدي‌ نيز نامه‌ نوشت‌ و دو نفر را به‌ سفارت‌ نزد او فرستاد (نك: ابن‌ خلدون‌، همانجا؛ عنان‌، 1/41-44). با اينهمه‌، برپاية روايتى‌ ديگر يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ پس‌ از مرگ‌ ابوبكر بن‌ عمر (480ق‌) از سوي‌ مرابطون‌ به‌ اين‌ عنوان‌ ملقب‌ گرديد (نك: ابن‌ اثير، 9/622؛ نويري‌، 24/262). به‌ هر حال‌، پذيرش‌ اين‌ عنوان‌ از سوي‌ مرابطون‌ بيانگر موضع‌ معتدل‌ سياسى‌ و باور آنان‌ به‌ اقتدار روحانى‌ خلافت‌ عباسى‌ است‌ (نك: برخم‌، 275 .(270-271,
پس‌ از مرابطون‌ نيز برخى‌ امراي‌ مستقل‌ چون‌ بنومرين‌ در فاس‌ (نك: ابن‌ ابى‌ زرع‌، الذخيرة...، 11-12)، بنوعبدالواد در تلمسان‌ (ابن‌ خلدون‌، يحيى‌، 1/80 -81) و بنواحمر در اندلس‌ (نك: ابن‌ ابى‌ زرع‌، الانيس‌، 275) لقب‌ اميرالمسلمين‌ داشته‌اند (نيز نك: قلقشندي‌، 5/486).
مآخذ: ابن‌ ابى‌ دينار، محمد، المؤنس‌، به‌ كوشش‌ محمد شمّام‌، تونس‌، 1387ق‌؛ ابن‌ ابى‌ زرع‌، على‌، الانيس‌ المطرب‌، رباط، 1972م‌؛ همو، الذخيرة السنية، رباط، 1972م‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد، الاحاطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1397ق‌/1977م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ ابن‌ خلدون‌، يحيى‌، بغية الرواد، به‌ كوشش‌ عبدالحميد حاجبات‌، الجزاير، 1400ق‌/1980م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ عذاري‌، البيان‌ المغرب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1983م‌؛ ابن‌ قاضى‌ مكناسى‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1974م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ الحلل‌ الموشية، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار و عبدالقادر زمامه‌، دارالبيضاء، 1979م‌؛ عنان‌، محمدعبدالله‌، عصر المرابطين‌ و الموحدين‌، قاهره‌، 1383ق‌/1964م‌؛ قلقشندي‌، احمد، صبح‌ الاعشى‌، قاهره‌، 1383ق‌/1963م‌؛ مراكشى‌، عبدالواحد، المعجب‌، به‌ كوشش‌ محمدسعيد عريان‌ و محمد عربى‌ علمى‌، قاهره‌، 1368ق‌/1949م‌؛ مقديش‌، محمود، نزهة الانظار، به‌ كوشش‌ على‌ زواري‌ و محمد محفوظ، بيروت‌، 1988م‌؛ نويري‌، احمد، نهاية الارب‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ نصار، قاهره‌، 1403ق‌/1983م‌؛ نيز:
Berchem, M., X Titres califiens d'Occident n , JA, Paris, 1907, vol. IX; Lane Poole, S., The Coins of the Moors of Africa and Spain, London, 1880.
محمدرضا ناجى‌