آقْ‌حِصاری، حسن‌بن طورخان‌بن داوودبن یعقوب، مشهور به «حسن کافی» (951-1025ق/1544-1616م)، فقیه، ادیب و پژوهشگر. وی از مردم بوسنه (بوسنی و هرزگوین کنونی، جمهوری خودمختار در شمال یوگوسلاوی) یود. در آق‌حصار (از توابع بوسنی) به دنیا آمد و بیش از 20 سال منصب قضاوت آنجا را برعهده داشت و در همان شهر درگذشت. زبانهای عربی، ترکی و فارسی را نیک می‌دانست. پرهیزگار و زاهد بود و مشایخ صوفیه را دشمن می‌داشت. در جنگها به عنوان جنگاور و سخنور شرکت می‌کرد، ازجمله در جنگ اِگْری (در مجارستان) حضور داشت (1004ق/1596م) و کتاب اصول‌الحِکَم فی نظام‌العالَم را در اثنای آن تألیف کرد. این کتاب به زبان عربی و دربارة چگونگی فرمانروایی و لزوم بازنگری در سازمان اداری امپراتوری عثمانی است و بزرگان ترک آن را پسندیدند و خواستار شرح آن شدند و آق‌حصاری در 1005ق/1597م آن را به زبان ترکی شرح کرد. از این کتاب نسخه‌هایی در بریل، استانبول و موزة بریتانیا موجود است. این اثر به زبانهای ترکی (توسط خود او)، فرانسوی، آلمانی و بوسنَوی برگردانیده شده، امّا تاکنون اصل و ترجمه‌های آن چاپ نشده است. برخی دیگر از آثار او بدین قرار است: 1. سمت‌الوصول الی علم‌الاصول (تألیف حدود 100ق/1592م). کتابی است مختصر، شامل یک مقدّمه و 2 باب و خاتمه. مؤلف خود، آن را شرح کرده است. 2. روضات‌الجنّات فی اصول‌الاعتقادات که در 1014ق/1605م از نگارش آن فراغت یافته است. این کتاب به اشتباه به برکوی نسبت یافته است. این اثر دربارة مسائل کلامی و به گفتة نویسنده بر ضدّ صوفیان و دیگر بدعت‌گذاران است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های قاهره و قوله موجود است و در 1257ق/1841م در برلین چاپ شده است. 3. أزهارالرّوضات فی شرح روضات‌الجنّات. وی در 1015ق/1606م از نگارش آن فراغت یافته است. نسخه‌ای از آن در کتابخانة ظاهریّه موجود است. این کتاب در 1258ق/1842م در لایپزیک به چاپ رسیده است. 4. تمحیص‌التلخیص یا شرح‌التلخیص، در باب معانی و بیان. نقدی است از تلخیص‌المفتاح خطیب قزوینی (666-739ق/1268-1338م). 5. شرح مختصر قُدوری کتابی است در فروع فقه حنفی در 4 جلد. 6. شرح کافیه، نوشتة جمال‌الدین ابوعمر و عثمان معروف به «ابن‌حاجب» (570-646ق/1174-1248م)، در نحو. 7. حدیقه‌الصّلاه الّتی هی رئیس‌العبادات. 8. رساله‌ای تحقیقی دربارة کلمة «چلبی». 9. نظام‌العلماء الی خاتم‌الأنبیاء. وی در این کتاب سلسله مشایخ فقه خود را تا ابوحنیفه و سپس تاپ یامبر اسلام(ص) آورده و شرح حال هر کدام را به شیوه‌ای نیکو نوشته است. 10. نورالیقین فی اصول‌الدّین. شرحی است بر کتاب بیان‌السّلطنه والجماعه معروف به عقایدالطَّحاوی نوشتة امام‌احمدبن جعفربن حنفی (د 321ق/933م). وی نگارش این کتاب را در 1014ق/1605م هنگام محاصرة دژ استرغون (شاید استرگوم ، شهری در شمال مجارستان) در دژ به پایان برده است. کتاب دربارة اصول عقاید اهل سنّت است. 11. شرح مقدّمه‌الزّاهد، نوشتة شیخ‌احمد زاهد (د 818ق/1415م) که شامل 60 مسألة مشهور در میان شافعیان است.

مآخذ: اولیاء چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314ق، 5/445؛ بروکلمان (آلمانی)، 2/588، ذیل، 2/659، بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح‌المکنون، استانبول، 1364ق، ص 398؛ حاجی‌خلیفه؛ کشف‌الظّنون، استانبول، 1941م، 1/113، 114، 2/1002، 1143، 1802؛ دانشنامة ایران و اسلام؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984م، 2/194؛ کحّاله، عمررضا، معجم‌المؤلّفین، بیروت، داراحیاءالتّراث‌العربی، 3/233.
جعفر شمار